पूँजीवादको चपेटामा पर्वहरू

१० वर्ष अगाडि भोजपुरबाट इटहरी आएका ९१ वर्षीय नरबहादुर बानियाको मन भने हरेक दशैंमा भोजपुरको गाउँमै पुग्छ । उनको पालामा भदौदेखि नै दशैं आउँथ्यो ।

चामलको भात खान पाइने भएकाले दशैं भनेको स्वर्गैजस्तै लाग्थ्यो उनलाई । पल्लो गाउँका आफन्त आउँदा घरमा नयाँ उमङ्ग नै आउँथ्यो । साना केटाकेटीको लागि लिङ्गे र ठूलाबडाको लागि रोटे पिङको व्यवस्था हुन्थ्यो ।

दुर्गा भवानीको पूजा गर्ने, खसी काट्ने, लामो समयपछि आफन्तसँग भेटघाट गर्ने गर्थे र सबै त्यसैमा रमाउँथे पनि । वर्षभर नधोएका पुराना कपडा खरानीमा पकाएर धुने गरेको उनी सुनाउँछन् । ‘वर्षभरिको दुःख बिसाउने चौतारीको रूपमा दशैंलाई लिइन्थ्यो,’ उनी भन्छन्, ‘पर्वको समयमा कुनै देखासेखी हुँदैनथ्यो । धनी गरिब सबै एकै गाउँमा मिलेर दशैं मनाइन्थ्यो ।’

बानियाले भोगेको जस्तो दशैं दूरदराजका गाउँहरूमा अझै कायमै छ । जहाँ इन्टरनेटको पहुँच पुगेको छैन ती स्थानमा प्रत्यक्ष भेटघाट नै सञ्चारको भरपर्दो माध्यम बन्ने गरेको छ । त्यसले पनि पाहुनाको महत्व यथावतै छ ।

केही दुर्गमका गाउँहरू बाहेक हरेक स्थानमा इन्टरनेट लगायत सञ्चारको पहुँच पुगिसकेको छ । जसका कारण एकअर्काबीचको दूरी नजिकिएको छ । भेटघाटको महत्व कम हुन थालेको छ ।

धर्म परिवर्तनको लहर गाउँगाउँसम्म पुगेपछि दशैंको महत्व कमजोर बन्दैछ । एकअर्काबीच भाइचाराको सम्बन्ध बिस्तार गर्ने पर्वको रूपमा रहेको दशैंको प्रभावकारिता घटिरहेको छ । दशैंमा मात्र नयाँ कपडा लगाउन पाउने वर्गको अन्त्य हुँदै गएको छ । हुने खानेहरूको लागि विदेश भ्रमण दशैंको प्याकेज बन्ने गरेको छ, भने गरीबहरूमा ऋणको भार बढिरहेको छ ।

दुर्गा पूजा गर्ने, सुखदुःख साटासाट गर्ने, पिङ खेल्ने, चङ्गा उडाउने, छिमेकीसँग रमाइलो गर्ने चलन विस्थापित हुँदैछ । त्यसको सट्टामा मोबाइलमा गेम खेल्ने, जुवातासमा रमाउने, विदेश घुम्न जाने, एकल परिवारमा बस्ने चलन स्थापित भइरहेको छ । यसले गर्दा समाजमा देखासेखीको भावना विकास भइरहेको छ ।

सामाजिक र सांस्कृतिक अन्तर्घुलनको पर्याय मानिने पर्वहरू आर्थिक हैसियतका आधारमा मनाइन थालिएको छ । पैसा हुनेहरूले मात्र रमाइलो गर्न पाउने अवस्था जबरजस्त सिर्जना भइरहेको छ । छिमेकी हुनेखाने प¥यो भने ऋण गरेर भए पनि उसकै दाँजोमा खर्च गर्ने परिपाटी विकास भइरहेको छ ।

आफन्तसँगको भेटघाट पातलिन थालेको छ । दक्षिणा कम दिने परिवार आफन्तबाट नै बहिष्करणमा परिरहेको छ । त्यति मात्र होइन कोसेली अनुसारको सम्मान गर्ने चलन बढ्दैछ । जसले बढी खर्च ग¥यो उसले मात्र राम्रो गरी चाडपर्व मनायो भन्ने भावनाको विकास भइरहेको छ ।

तिहारमा पैसाकै लागि देउसीभैलो खेल्न थालिएको छ । दक्षिणाअनुसारको सम्मान हाबी छ । पैसा हुनेहरू मात्र सम्मानित हुन्छन् भन्ने भान हुन थालेको छ ।

गरीबहरू ऋणमा डुबेर झन् गरीब हुने र धनीहरू लगानी गरेर झन् धनी भइरहेका छन् । सांस्कृतिक तथा सामाजिक एकताको लागि भन्दा पनि हरेक चाडपर्वहरू हैसियत देखाउने महोत्सवको रूपमा देखा परिरहेका छन् ।

विदेशबाट दाजुभाइ र आफन्त घर फर्किएको खुसीयालीभन्दा उसले ल्याएको कोसेली प्रधान विषय बनिरहेको छ । साथीभाइहरूको भेटघाट पनि पैसाले निर्धारण गरिरहेको छ । जोसँग पैसा छ उसैले मात्र जमघटको मौका पाउने संस्कार शुरु भएको छ । एउटै परिवारमा पनि कमाउने र नकमाउने सन्तानप्रतिको व्यवहारमा आकाशपातालको भिन्नता देखा पर्न थालेको छ ।

नेपाली समाजमा पूँजीवादी व्यवस्था देखा पर्न थालेसँगै संस्कार र संस्कृति पनि त्यसैबाट निर्देशित हुन थालेको छ । सामन्तवादको केही अवशेष रहे पनि पूँजीवादको बोलवाला रहेको अवस्थामा पूँजी नै सर्वश्रेष्ठ विषय बनिरहेको छ । नाता सम्बन्धमा को नजिक र को टाढा भन्ने विषय उसको मिल्दोजुल्दो हैसियतले नै निर्धारण गरिरहेको छ । कसको कति नजिकको सम्बन्ध भन्ने उसको आर्थिक हैसियतमा निर्भर भइरहेको छ ।

त्यसैले नेपाली समाजको चरित्रको आधारमा संस्कार र संस्कृतिहरू परिवर्तन भइरहेका छन् । जुन स्वभाविक मानिन्छ । त्यसैले नरबहादुर बानियाँहरूले मनाएको दशैं अब बिस्तारै कल्पनामा मात्र सीमित हुँदैछ ।