-मिराजजंग थापा
देशको एक प्रमुख र पुरानो राजनैतिक दल नेपाली कांग्रेस महाधिवेशन उन्मुख छ । १४औँ महाधिवेशनका लागि रस्साकस्सी सुरु भइसकेको छ । सभापति लगायतका अन्य पदाधिकारीका आकांक्षीहरु गृहकार्यमा जुटिसकेको अवस्थामा छन् । समर्थन लिने र समर्थन बनाउने कार्य सुरु भइसकेको छ । पुराना समीकरणहरु भत्किने, नयाँ जोडिने, थपिने, घट्ने जस्ता सँधैजसो चल्ने घटनाक्रमहरुको सिलसिला सतहमै देखिन थालेको छ । केन्द्रदेखि स्थानीय तहसम्म सरगर्मी बढ्दै छ । सत्ताबाहिर हँुदाको सुषुप्तता महाधिवेशनको आगमनसँगै कांग्रेस वृत्तमा सकृयतामा बदलिएको देखिन्छ । पार्टीभित्रको आन्तरिक सत्ता कायम गर्न नेताहरुका बीचमा दौड सुरु भएको छ । अहिलेसम्म स्पष्ट कित्ताकाट भइनसके पनि केही पूर्वानुमान गर्न सकिने घटनाक्रमहरु बनिसकेका छन् । पार्टीमा सर्वोच्चताका लागि आकांक्षीहरु खुल्ने क्रममा छन् । आ–आफ्ना समुहगत छलफल र बैठकहरु बाक्लिँदै गर्दा कांग्रेसले आगामी महाधिवेशनबाट कस्तो नेतृत्व पाउने वा यो अवस्थामा कांग्रेसलाई कस्तो नेतृत्व आवश्यक छ भन्ने प्रश्न महत्वपूर्ण हुन्छ । कांग्रेस पुनर्गठन र पुनःउत्थानको सवालमा यो महाधिवेशन प्रस्थान बिन्दु हुनसक्छ ।
देशकै पुरानो पार्टी, विभिन्न राजनैतिक परिवर्तनहरुमा नेतृत्वदायी भुमिका खेलेको हैसियतले यस पार्टीभित्रका परिघटनाहरुलाइ धेरैले चासोको रुपमा लिनु स्वभाविक हो । देशमा राजनैतिक र व्यवस्थापकीय परिवर्तन आइसकेको अवस्थामा अब राजनीतिक पार्टीभित्रको नेतृत्व देशलाइ विकास र सुशासनतिर केन्द्रित गराउने होस् भन्ने आम जनताको स्वभाविक चाहना हुन्छ । नेपाली कांग्रेसको लामो इतिहासलाइ हेर्दा यसले थुप्रै परिवर्तनहरुलाई आत्मसात तथा अगुवाइ गरेपनि पार्टी भने केही लिगेसीको भरमा चलिरह्यो । ती लिगेसी बोकेर नेतृत्वमा आउनेहरुले कहिले पनि पार्टीलाई वैचारिक र सांगठनिक रुप दिन सकेनन् । कांग्रेसभित्र वैचारिक र सांगठनिक रुपमा कुशल व्यक्तिहरु कहिले नेतृत्वमा पुगेनन् । बीपी कोइराला नै पहिलो र अन्तिम हुन पुगे जो वैचारिक र सांगठनिक रुपले सबल थिए अनि नेतृत्व पनि लिए । त्यसपछिको नेतृत्व लगातार रुपले पारिवारिक वा व्यवहारवादी लिगेसी बोकेर आयो जसले कहिल्यै पनि पार्टीलाइ वैचारिक दिशा दिन सकेन । साँच्चिकै भन्ने हो भने बीपीपछि कांग्रेसको खासै कुनै नवीन र मौलिक विचारधारा नै छैन । अझै पनि खासगरी नेतृत्व कांग्रेससँग बीपीलाई अघि सार्नुबाहेक अरु कुनै मौलिक वैचारिक कार्यदिशा नै छैन । जसले पार्टीभित्र वैचारिक हस्तक्षेप गर्न सक्छन ती सँधै बाहिर पारिए । प्रखर, चिन्तनवादीहरु कहिल्यै नेतृत्वमा पुगेनन् । कतिपयले प्रयास गरे, सकेनन् । वर्षौँसम्मको यस्तो अभ्यासले कांग्रेसको केन्द्रदेखि कार्यकर्ता तहसम्म गम्भीर वैचारिक संकट छ । नेतृत्वको त्यही लिगेसी कार्यकर्ता तहसम्म स्थापित भएको छ । यही कारणले कार्यकर्ता प्रशिक्षण र परिचालनमा असामञ्जस्य देखिन्छ । यी सबै हँुदाहँुदै पनि महत्वपूर्ण समयमा परिवर्तनका लागि उठाइएका धर्म निरपेक्षता, गणतन्त्रजस्ता मुद्दाहरु नेतृत्वले स्वीकार गरेको थियो । यद्यपि, यी मुद्दाहरु कांग्रेसको नेतृत्वबाहिरबाट उठेका हुन ।
आसन्न महाधिवेशनमा पनि पछिल्लो पुस्ता त्यही परिवार र व्यवहारवादी लिगेसी बोकेर नेतृत्वमा आउन चाहन्छ । खासै केही एजेण्डा वा विचार छैन । कुनै ठोस कार्यदिशा र रोडम्याप छैन । तैपनि वर्षौँदेखि कार्यकर्तासम्म स्थापित गरेको लिगेसीको बलमा नेतृत्वमा आउन चाहन्छ । ती प्रायः सबै बारम्बार नेतृत्व तहमा पुगेका छन् र करिब करिब असफल नै देखिएका छन् । अर्कोतर्फ यो महाधिवेशनलाई कतिपयले कांग्रेसको पुनर्गठनको रुपमा पनि चित्रण गरिरहेको अवस्थामा त्यही नेतृत्व वा त्यसकै वरपरका अनुहार आउनु भनेको पुनरुत्थानलाई पछाडि धकेल्नु हुन्छ । युवा नेतृत्वको आवाज उठिरहेको अवस्थामा सम्पूर्ण कांग्रेसजनले यो महाधिवेशनलाई अवसरको रुपमा लिनुपर्छ । केही आसलाग्दा देखिएका तेस्रो पुस्ताका कांग्रेसी नेताहरु जसले केही हदसम्मको राजकीय र दलिय अनुभव पनि प्राप्त गरिसकेको अवस्थामा अघि बढेर नेतृत्व दाबी गर्नुपर्ने देखिन्छ । समीकरणका विभिन्न अफरहरु पर्खिने होइन, अब अफर दिने हैसियतमा आउनुपर्छ । युवा नेताका ट्याग जो अब धेरै दिनलाई छैन । पचास काटिसकेका नेताहरुलाइ सँधै युवाको पगरी गुथाएर सम्मान हैन उपहास हुन्छ । लोभलाग्दो सक्रियता, प्रखर र मुखर व्यक्तित्व, पछिल्लो पुस्तासम्मको पहुँच, तार्किक क्षमता हँुदाहँुदै पनि नेतृत्व लिने अग्रसरतामा अझै पनि पछि नै रहने हो भने यो पुस्ता नै ‘स्किप’ हुनसक्छ । प्रदीप गिरी, भिम ब. तामाङ, शैलजा आचार्य आदिझैँ पार्टीको देखाउने दाँत मात्र हुनुको कुनै तुक छैन । सफलता प्राप्त गर्नु फलामको चिउरा चपाउनुभन्दा गार्हो छ । किनकि कांग्रेस पार्टी दशकौँदेखि त्यही लिगेसीमा जकडिएको छ जुन गिरिजाप्रसाददेखि शेरबहादुरसम्मले बसाए । तर्क र विचारलाई नेतृत्वले खासै महत्व दिँदैन अनि आफू त्यो क्षमता र इच्छा राख्दैन । तर पनि कम्तिमा पार्टीभित्रको यो जमातले जोडदार प्रयासको सुरुवात गर्न सक्छ । नरहरि आचार्य लगायतले जुन जग बसाल्ने प्रयत्न गरे, अत्यन्त साहसका साथ, यद्यपि शारीरिक अस्वस्थ्यताले उनले सम्पूर्ण र लगातारको प्रयास गर्न पाएनन, त्यसको निरन्तरता जरुरी छ । नरहरि आचार्यले सुरुवात गर्दाको समय र परिस्थितिभन्दा अहिले फरक र सहज अवस्था छ । सम्पर्क र पहुँच पनि बढेको छ । आशातित सफलता हासिल नभए पनि कार्यकर्ताले परिवर्तनका अगुवाहरुलाई चिन्नेछन् । विचार र दृष्टिकोण पाउनेछन् ।
राष्ट्रियता, समाजवाद र लोकतन्त्र गरी तीन मूल मन्त्र लिएको कांग्रेसको अहिलेसम्मको नेतृत्वले यी तीन नारा कहिल्यै पनि पुराना नहुने सोचेको देखिन्छ । निश्चय पनि यी सदावहार हुन् । तर समयक्रमसँगै यिनको समयानुकूल व्याख्या हुन्छ । जसरी प्रजातन्त्रको ठाउँमा लोकतन्त्र आयो, भलै यी दुईमा त्यति ठुलो तात्विक फरक छैन, घटनाक्रमहरुले यिनको परिभाषालाई फरक बनाउन सक्छ । समयक्रमसँगै आउने परिवर्तनका धारहरुलाई समातेर नयाँ तार्किक निष्कर्ष र दर्शन दिन सक्ने, यी नाराहरुलाइ बदलिँदो परिस्थितिसँगै पुनःपरिभाषित र पुनःस्थापित गर्न सक्ने नेतृत्वको खाँचो साच्चै भन्ने हो भने बीपीपछिदेखि नै कांग्रेसलाई छ । हालको संविधानको स्वामित्व कांग्रेसले लिन सकेको छैन । धर्म निरपेक्षता र संघीयता हाम्रो एजेण्डा थिएन भनेर कांग्रेसभित्रै स्वरहरु सुनिन्छ । फेरि हाम्रो नेतृत्वमा संविधान बन्यो पनि भन्ने । यी सम्पूर्ण विरोधाभाषहरुलाई चिर्दै आफ्ना एजेण्डा जनतासम्म पुर्याउन र बुझाउन सक्ने नेतृत्व आजको आवश्यकता हो । यसलाई क्रियाशील कार्यकर्ताहरुले बुझ्नुपर्छ । पार्टीको संसदीय दल र केन्द्रीय समिति, पदाधिकारी धेरै फरक कुरा हुन् । संसदीय दलमा आमनिर्वाचनमार्फत् कार्यकर्ता, शुभेच्छुक, आम जनताको मतबाट चुनिएर आउने सदस्य जसले बृहत्तर राष्ट्रिय स्वार्थको लागि पार्टी निर्देशन अनुरुप काम गर्छ । पार्टीका एजेण्डा, नारा, सिद्धान्त तय गर्ने केन्द्रीय समिति र पदाधिकारी जुन नितान्त पार्टी कार्यकर्ताबाट चुनिएर आउँछन जसले पूर्ण रुपमा पार्टी र यस्का स्वार्थहरुको प्रतिनिधित्व गर्छन् । तार्किक बिष्लेषण, विमर्श र मन्थनबाट पार्टीको अवधारणा, एजेण्डा, सिद्धान्त र नारा तय गर्छन् र पार्टीलाइ गतिशील बनाइरहन्छन् । पार्टीको महाधिवेशन र त्यसपछि चुनिएर आएको नेतृत्व र पदाधिकारी महत्वपूर्ण रहन्छन् । त्यसैले कांग्रेसी कार्यकर्ताले यसलाइ एउटा अवसरको रुपमा लिई सबै पुराना मान्यता र लिगेसीबाट माथि उठेर सही नेतृत्वकर्ताहरुलाई झक्झक्याउनुपर्दछ, चुन्नुपर्छ र पार्टी पुनः संरचनाको दिशामा पहलकदमी लिनुपर्ने हुन्छ । अन्ततोगत्वा पार्टीका क्रियाशील कार्यकर्ता नै यस प्रक्रियाका निर्णायक हिस्सा हुन् ।
(थापा बीपी अध्ययन प्रतिष्ठान नेपाल, सुन्दरहरैँचा नगरपालिकाका अध्यक्ष हुन् । )
