इटहरीः मनोदेवि सरदार रामधुनी नगरपालिका वडा नम्बर ५ कि दलित महिला सदस्य हुन् । साँच्चै भन्ने हो भने उनी रामधुनीकि माननीय हुन् । स्थानीय तहको सरकारमा मनोदेविको गतिलो उपस्थिती छ ,नगरभित्र । केन्द्रमा निर्वाचित भएका र मनोनित भएका माननीयहरुको निकै ठुलो पहुँच हुन्छ तर स्थानीय निकायमा उनिहरुको भुमिका खुम्चिन्छ । हुन त स्थानीय तहमै पनि स्थानीय सरकारहरुले आफ्नो कानुनहरु आफँै बनाउन पाउने अधिकार पाएका हुन्छन् । त्यतिमात्रै नभएर नियमित बैठकहरुमा सहभागी हुनु र आफ्नो क्षेत्राधिकार भित्रमा दलितहरुको पक्षमा आफ्ना भनाईहरु राख्नु अति समान अधिकारमा दलितहरुलाई पनि समावेश गराउनु मनोदेविको दायित्व हो ।
दायित्व त हो,तर समय समयमा मनोदेवी आफैँले पनि आफु दलित भएकै कारण समाजबाट अपहेलित बन्नु परेको रहेछ । मनोदेविलाई अझै पनि याद छ आफु दलित भएकै कारण कल धारामा पानी भर्न जाँदा त्यहाँ पानी भरिरहेका अन्य जातिका व्यत्तिहरुले काम सकाउन्जेल परै पखिर्नु पथ्र्यो । पुजा आजामा त कुरै छाडौँ दलितहरुलाई हेर्ने सामाजिक दृष्टिकोण अझै पनि पुरानै छ ।
मनोदेविको जन्म इटहरी उपमहानगरको पहिलेको वडा नम्बर ९ र अहिलेको १४ मा भएको रहेछ २०३४ साल, माघमा । गरिव परिवारमा माइलो सन्तानको रुपमा जन्मिएकी मनोदेविले पढ्न पाइनन् । गरिवी थियो परिवारलाई खान र लाउनको जोहो गर्न पनि निकै मुस्किल पथ्र्यो त्यतिमात्रै नभएर दलित भनेर हेप्ने चलन त पुरानै नमेटिएको चलन हो हाम्रो समाजमा । परिवारमा खानको अभाव हुँदा १० बर्षजतिको कलिलै उमेरदेखि मनोदेवि घर निर्माण भएका ठाउँतिर इँटा बोक्न जाने गर्थिन् । बुवा आमा सहित ७ जनाको परिवार रहेछन् उनको माइती घरमा । ५ जना छोरा छोरी थिए अरे मनोदेविहरु । जेठो दाई त्यस पछि मनोदेवि जन्मिएकी रहिछन् ।

269372147_1271192373386755_7741626351083164837_n
पढ्नु पर्छ भन्ने त थियो मनोदेविलाई तर पढाउनु पर्छ भन्ने ज्ञान सायद थिएन रहेछ उनको बुवा ममिलाई अवथा भनौ पढाउन सक्नुभएन । जेठो दाजुले भने आफु दुख गरेरै इटा बोकेर साइटमा काम गरेरै भएपनि जबरजस्ति पढ्नु भएको मनोदेविले बताईन् । “दाजुले संघर्ष गरेर पढ्नु भयो हामीले इटा बोकेरै दाजुको पढाईमा सहयोग गर्यौँ । ”मनोदेविले सुनाइन् । मनोदेविका अनुसार विहान बेलुका र छुट्टिको दिन इटा बोकेर पढेका मनोदेविका दाजुले पिएचडी सम्मको अध्ययन गरेर अहिले राजधानीतिरै पढाउने काम गर्छन् । मनोदेविले भने मुस्किलले ३ महिनाको प्रौढ शिक्षा अध्ययन गर्न पाएकी रहिछन् जसले उनलाई मुस्किलले अक्षर चिन्न र आफ्नो नाम लेख्न सिकाएको रहेछ ।
घरको समस्या र उनको सामाजिक चलन अनुसार मनोदेविको विवाह १६ बर्षको उमेरमै भएको रहेछ रामधुनी नगरपालिका वडा नम्बर ५ मा । अहिले मनोदेवि रामधुनीमै विहेवारी २० पारि भन्दै अभियान चलाउँछिन् । बालविवाह गर्नुहुदैन , परिपक्क भएपछि मात्रै विवाह गर्नुपर्छ जसले महिलालाई आत्मनिर्भर बनाउन सघाउनुको साथै शिक्षा हासिल गर्न पनि समय दिन्छ । मागि विवाह नै गर्ने चलन थियो तर उनकी दिदीले भने आफु खुसि विवाह गरेकी रहिछन् । “मान्छेहरुले मन पराए तर आफुले मन पराइएन त्यहि भएर पनि रोजि विवाह भएर खोजि विवाह नै गरेँ ” हसिलो मुद्रामा मनोदेविले विगत सुनाइन ।
घरको एक्लो छोरासँग विवाह भएपछि मनोदेखि घरकी एक्लि बुहारी भइन् । धेरै जिम्मेवारीहरु काँधमा आए । विवाह भएको बेला श्रीमान्को जागिर भनेको निर्माण साइटमा जाने अनि निर्माणको काम गर्ने थियो । समय र जिम्मेवारी फेरीँदै गएपछि उनि बैदेशिक रोजगारीमा हिडेका रहेछन् । मनोदेविका ३ सन्तान छन् तीन मध्ये १ जना छोरीलाई मनोदेविले ऋण पान गरेर अनमी पढाएकी रहिछन् । अहिले अनमी पढेकी छोरी रोजगार बनेकी छन् ,उनको विवाह कर्म पनि भइसकेको छ । मनोदेविका अव एक छोरा र कान्छि छोरी घरमा रहेछन् । छोरा १२ कक्षा सम्मको पढाई सकेर जापान जाने पहलमा जुटेका रहेछन् भने कान्छि छोरीको कानुन विषय पढेर वकालत गर्ने इच्छा रहेछ । जे होस आफुले पढ्न नपाएपनि छोरा छोरीको पढाईमा मेहनत र पैसा दुवै खर्च गरेको छ ,सरदार परिवारले ।

269683969_1114253302652974_860677797027840290_n
कुनै बेला परिवार चलाउन निकै गाह्रो भएछ मनोदेविलाई । श्रीमान वैदेशिक रोजगारमा गएका थिए । छोरा छोरीलाई पढाउनु , खुवाउनु, टिफिनमा खाजाको व्यावस्था गर्नु, सासु ससुरालाई चित्त बुझाउनु जिम्मेवारीको पहाड नै थियो मनोदेविको काँधमा । एक दिन टेलिभिजनमा गरिवी निवारण सम्बन्धि कार्यक्रममा जनकपुरमा अगरबत्तीको तालिम दिने विज्ञापन देखेकी रहिछन् मनोदेविले । त्यसैबेला माइतीघर छेउमा श्रीमान्ले विदेशबाट फोन गर्ने भनेर खवर आएको रहेछ त्यहि खवर सुनेर साइकलमा माइत जाँदै थिइन्, बाटोमा अगरवत्ति बनाउने एक जना महिलालाई भेटेपछि सिकाइदिन आग्रह गरेकी रहिछन् मनोदेविले । ढुँगो खोज्दा देउता मिलेजस्तै भएछ मनोदेविलाई बाटोमा भेटिएकी महिलाको टेलिफोन नम्बर बोकेर माइत गइछन् अनि उनै महिलाको घरमा गइछन् । अगरवत्ती बनाउने तरिका सिकेर मनोदेवि घर फर्किन् ।
तरिका सिकेपछि किन किन मनोदेविलाई आफु पनि त्यो कामगर्न सक्छु भन्ने आँट र साहस मिलेछ अनि साइकल लिएर झुम्काबाट विराटनगरसम्म पुगिछन् र त्यहाँबाट १५ सय रुपैयाँ बराबरको सामान किनेर अगरवत्ती बनाउन थालिछन् मनोदेविले । २०६४ सालमा १५ सयमा किनेको सामानबाट बनाएको अगरवत्ती ३ हजारमा बिकेको रहेछ । त्यहिँबाट जन्मिएको रहेछ मनोदेविको सपना अगरवत्ती उद्योग । दोव्वर नै नाफा भएपछि मनोदेविले त्यो क्रमलाई बढाउँदै लगिन र राम्रो नाफा हुदै गयो । एक समय मनोदेखिको अगरवत्ती उद्योगमा काम गर्न २० जना सम्मले रोजगारी पाएका थिए । थुप्रै अर्डर आउँथ्यो अगरवत्तीको, घरमै बनाउँथिन अनि बेच्न बजारमा जान्थिन पसल पसलमा जान्थिन र बेच्थिन राम्रो कमाई हुन थालेपछि हौसला बढेको रहेछ । शिक्षाको अभाव हुदा एक बेला घरमा सासु ससुराले पनि घरमा अगरवत्ती बनाउने मान्छे भेला गर्ने काम नगर्न भनेपछि कोठा खोजेर व्यावसायलाई निरन्तरता दिएकी रहिछन् मनोदेविले । ८ सय रुपैयाँ बाट सुरु गरेको कोठाको भाडा अहिले ५ हजार रहेछ एउटा सटरको । रामधुनी नगरपालिका वडा नम्बर ५ भम्री चोक नेर छ मनोदेविको सपना अगरवत्ती उद्योग । अहिले पहिले जस्तो छैन । व्यापार घटेको छ , मनोदेवी जस्तै धेरैले अगरवत्ती बनाउने उद्योग खोलेका छन् तथापि नराम्रो भने अहिले पनि रहेनछ । मनोदेविले अहिले पनि मासिक ७० हजार सम्मको कमाई गर्छिन आफ्नो अगरवत्ती उद्योगबाट । सिजन आउनासाथ मैनवत्ती पनि बनाउँछिन । त्यतिमात्रै नभएर पुजामा चाहिने सामाग्रि समेत प्याकिङ्ग गरेर बेच्ने गरेकि छिन मनोदेविले अहिले ।

266244046_490614892389188_5072096616877691274_n
मनोदेविले होलसेलमा ५० रुपैयामा बेचेको पुजाको सामाग्रिलाई पसलेहरुले डेढ सय सम्ममा बेच्ने गरेका रहेछन् । हरेक दिन भिन्न भिन्न ठाउँमा लाग्ने बजारमा आफ्नो अगरवत्ती सहितको भारि बोकेर मनोदेविको उपस्थिती हुन्छ । घरमा छोरी सहित ५ जना अहिले पनि उनको उद्योगमा काम गर्छन् । अरुले गर्न सक्छन् भने म किन सक्दिन भन्ने भावना राख्ने मनोदेविले थुप्रे हण्डर र ठक्कर खाएकी छन् जिवनमा । कत्तिले आफ्नो उत्पादनको मार्केटिङ्ग गर्न जाँदा नराम्रो दृष्टिले हेरेको सम्झना छ उनलाई तर मनोदेविलाई वास्ता लाग्दैन । विरोधीहरु हुन्छन् तर तिनिहरुको वास्ता गर्नुभएन अनि मेहनत गर्नुपर्छ सफलता आफैँ पछ्याउँदै आउँछ मनोदेविको बुझाई पनि यहि हो ।
पढ्न नपाएकोले निकै हण्डर खान परेको छ मनोदेविले । पहिले आफुले सिक्न खोज्दा कुनै ठाउँमा पहिला ३० हजार रुपैयाँ निकाल अनि सिकाउँछु भन्नेहरु अहिले के गर्दै होलान ? अहिले मनोदेवि सरदार एक सफल महिला उद्यमिको नाम हो । कुनै बेला उद्योग वाणिज्य संघ झुम्काको महिला सदस्य समेत भएकी थिइन उनि अहिले आफुले काम जानेपछि थुप्रै ठाउँमा गएर अरुलाई सिकाएकि छिन मनोदेविले । विर्तामोड, दमक, धरान, लहान, सिराहा सम्म गएर अगरवत्ती बनाउने तालिम मनोदेविले दिएकी छन् । औपचारिक शिक्षा नै नलिएकि मनोदेवि आफुले सिकाएकी प्रशिक्षार्थिले “मिस यता आउनु न यो सिकाउनु ” भन्दा भित्र भित्रै प्रफुल्लित हुन्छिन् ।
कुनै बेला हप्ताभरी इटा बोकेर जम्मा ४३ रुपैयाँ कमाउने मनोदेविले तालिम दिएरै १५ सय सम्म भत्ता पाएकी छन् । अहिले उनको दिनचर्या हरेक दिन बजारमै हुन्छ । कहिले झुम्का बजार, कहिले पकली, कहिले इनरुवा यसै गर्दा हरेक बजारमा सरदर ६ हजार देखि कुनै कुनै बजारमा १० हजार सम्मको व्यापार हुन्छ । दुःख संघर्ष गनुर््पर्छ अबस्य एक दिन खुसिको दिन आउँछ भनेर विश्वास गर्ने मनोदेवि विदेश जानेलाई विदेश होइन् देशमै पहिले सम्भावनाको खोजि गर भन्ने सल्लाह दिन्छिन् ।
दलित भनेर हेप्ने समाजले अहिले त्यति हेप्दैन् । त्यसो त उनी आफै दलित महिला वडा सदस्य भएको नाताले कतिपय मुद्धा मामिला मिलाउन घरघरमा जान्छिन् । वडा सदस्य भएपछि धेरै कार्यक्रमहरुमा भाग लिएकी छन् । कार्यक्रमहरुमा धेरै सिक्ने अवसर पनि पाएकि छिन मनोदेविले । महिला हिंसा विरुद्धको अभियानमा गाँउ गाउँ पुगेकी छन् । पहिलो दलित भनेर पर सर्नेहरु मनोदेविले बनाएको अगरवत्ती लिएर पुजा आजा गर्छन । कुनै समय साइकलकै विराटनगर पुगेर अगरवत्तीको सामान ल्याउने मनोदेवि अहिले स्मार्ट कारोबार गर्छिन् । सामान लिन कहिलो अटो त कहिले टेम्पो पठाउँछिन अनि पैसा बैंकबाट हालिदिन्छिन् । साइकलको पिडालाई भुलाउन अहिले उनकै आफ्नै स्कुटी छ ,अनि स्कुटी चलाउने लाईसेन्स पनि लिएकी छन् । अथाह साहस बोकेर स्वरोजगार हुने मनोदेविलाई सलाम छ ।