बराहक्षेत्रः भर्खरै ६८ औँ वर्षको नयाँ वसन्तमा प्रवेश गर्दै गरेका ती बुढा बा । अनुहारभरि प्रष्टै गन्न सकिने चाउरी । सेतै फुलेको छ, दारी र कपाल । च्यात्तिएको कपडामा कोसीको किनारा हेर्दै एकोहोरिएका छन्, ती बुढा मान्छे । बराहक्षेत्र ६ को कोसी किनारस्थित श्रीलंका टप्पु घर भएका ती बुढा मान्छेको सबैले चिन्ने नाम ‘धामीबाजे’ उर्फ पारुहाङ कुलुङ हो । रातभरको डर, त्रास र आँसुले हुनसक्छ, परेलीका डिल सुन्निएर आँखा पनि राता भएका छन् उनका ।
वरिपरि हेर्छन्, कसैको पनि मनमा चैन छैन । घरपरिवार, छरछिमेक सबै रातभर जाग्रम बस्छन् । सायद मनमनै दैवलाई धेरै गाली गरिरहेका हुँदा हुन् । धामीबाजे भन्दै थिए, ‘वर्षायाम आउँछ र तनावै तनाव दिएर जान्छ ।’
दाहिने आँखाबाट एकथोपा आँसु तपक्क भुइँमा खस्छ र, भुइँतिरै हेरेर भन्छन्, ‘हे भगवान १ अझै कति दिन यो कष्ट भोग्नुपर्ने मैले ?’ फेरि आँसु पुछेर थप्छन्, ‘आखिर मैले के गल्ती गरेको थिए र, सधै यस्तो भोग्नुपर्ने ?’ अब उनको बोली रोकियो ।
आज मौसमले अलि कोल्टे फेरेको छ । सधैंझैं पानी परेको छैन । धेरैपछि धामीबाजेको परिवारमा हाँसीखुसी छाएको आजै हो । अलि पर बसेकी उनकी बुहारी रमा सम्हाँलिदै बोल्छिन्, ‘हामीले यो कष्ट भोगेको धेरै वर्ष भइसक्यो ।’ काखमा रहेको ७ महिने छोरालाई स्तनपान गराउँदै उनी थप्छिन, ‘बच्चा जन्माउँदा किन यस्तो पीडा हुन्थ्यो र ? तर असार लागेपछि हामीलाई त्यति पीडा, दुःख र डर हुन्छ ।’ खासगरी जब वर्ष ामास सुरु भएर आकाश गड्याङ्गगुडुङ गर्न थाल्दछ, तब केटाकेटी, वृद्धवृद्धा र अशक्त तथा गर्भवति र सुत्केरी महिलाहरुलाई गाह्रो हुने गर्दछ । रमा राति ७ वर्षीय छोरासँगै सुतेको बेला आकाश गड्याङग्ग गर्छ । उनी ब्यँुझिन्छिन्, छोराको अनुहार हेर्छिन् । फेरि बाहिर निस्केर गोठमा रहेका गाईवस्तु बगायो कि भन्दै हेर्छिन् ।
असार, साउन र भदौ महिना कहिल्यै नआइदेओस् भन्ने उनको चाहना छ । रमालाई बाढीले के गर्ला भन्ने चिन्ता त छदैछ त्योभन्दा ठूलो उनको छोराको पढाइ के होला भन्नेमा छ । छोरा नजिकैको विद्यालयमा ४ कक्षामा पढ्छन् । रमा भन्छिन्, ‘वर्षामा पानी परेको दिन स्कुल जाने भन्ने त परको कुरा हुन्छ ।’ गोठमा गाईवस्तु पालिएका छन् । धामीबाजे भन्छन्, ‘दुई वर्षअघि राति गोठमा भएका वस्तु बिहान हेर्दा गोठ नै खाली भएको थियो ।’ यो उनीहरुको मात्र समस्या होइन । सबै सप्तकोसी किनारमा बस्ने आम बासिन्दाका लागि सँधैजसो दुखिरहने घाउ बनेको छ बाढी ।
वर्षा याममा यस भेगमा कोही बिरामी भइहाले भने एम्बुलेन्स आउने बाटोसमेत छैन । श्रीलंका टप्पुकै अर्का स्थानीय बद्री राई भन्छन्, ‘यहाँ कोही सिकिस्त बिरामी भयो भने कि ट्याक्टरमा कि बोकेर हस्पिटल लानुपर्छ, कहिलेकाहीँ त त्यो पनि सम्भव हुन्न ।’ स्थानीयलाई साह्रोगाह्रो परेका बखत ओहोरदोहोर गर्न भागलपुरमा पुल सजिलो माध्यम थियो । तर अहिले त्यो पनि नदीको पानी पसेर हिँड्न नसक्ने अवस्थामा छ ।
स्थानीय विद्यार्थीहरु विद्यालय जान पाउँदैनन् । व्यापार तथा अन्य जागिर गरेर बसेकाहरु काममा जान पाउँदैनन् । यहाँका स्थानीयको मूख्य पेसा कृषि र पशुपालन हो । मकै, धान र मसलाजन्य र तरकारीजन्य नगदे बालीको लागि श्रीलंका टप्पु प्रसिद्ध छ । यद्यपि, वर्षामा आउने बाढीका कारण खाधान्न र बालीनालीमा समेत क्षति पुर्याउने गरेको स्थानीयहरु गुनासो गर्दछन् ।
जब वर्षा मास सुरु हुन्छ, तब बराहक्षेत्र नपा ६, र ९ वडाका कोसीसँग जोडिएका बासिन्दाहरुले त्रासमा रातभर जाग्राम बस्नुपर्ने बाध्यता अझै उस्तै छ । यव वर्ष पनि गरैया टप्पु उच्च जोखिममा छ । स्थानीयका अनुसार गरैया टप्पु फुट्यो भने यहाँका थुप्रै घरपरिवार तहसनहस हुनेछन् । अहिले कोसीबाट २ सय मिटरको दूरीमा बस्ती छ । धेरै स्थानमा कटान रोक्न भारतले तटबन्ध ९त्रिखुट्टे० बनाएको छ । यद्यपि कोसीमा पानीको बहाव बढ्नासाथ त्रिखुट्टे बगाएर लाने गर्दछ । यसै सन्दर्भमा ढुङ्गाको तारजालीबाट मात्र कोसी कटान रोक्न सकिने जानकारहरु बताउँछन् । तर कटानको दीर्घकालीन समाधान नहुँदा समस्या ज्युँका त्युँ छ ।
कोसी कटान तथा बाढी पीडितको समस्यालाई एजेन्डा बनाएर यस क्षेत्रबाट धेरै नेताहरुले चुनाव जिते । कोसी कटानको अधिकांश भूभाग बराहक्षेत्र नगरपालिकामा पर्दछ भने केही भूभाग उदयपुरको बेलका नगरपालिकामा पर्दछ ।
बराहक्षेत्र नगरका प्रथम जनप्रतिनिधि मेयर निलम खनाल र उपमेयर कमला मगरले कोसी कटान र बाढीपीडितको समस्या समाधान गरिने चुनावअघि उद्घोष गरे । तर उनीहरूको कार्यकाल यसै सकियो । आफ्नो कार्यकालमा प्रदेश र संघीय सरकारसँग यथासक्य पहल गरेको निवर्तमान जनप्रतिनिधिको दाबी छ । कोसीको किनारमा टहरा बनाएर बसेका चन्द्रवंशी, कविरथ जातजातिका आदिवासी जनजाति सुकुम्बासीहरु छन् । राजनीतिक दलहरुले आफूहरूको भावानासँग खेलेको उनीहरूको गुनासो छ ।
त्यसैले पनि हुनुपर्छ, धामीबाजेहरु सञ्चारकर्मीसँग कुराकानी गर्नसमेत झर्को मान्छन् । सबैले आफूहरूको समस्या सोध्न आउने तर केही नगर्ने गरेको भन्दै उनी फोटोसमेत खिच्न मान्दैनन् । उनी भन्छन्, ‘नेतादेखि मन्त्रीसम्म आउनको लागि आउँछन्, हेर्छन् र जान्छन् । तर खोइ हामीलाई के गरिदिएका छन् र ?’
के भन्छन् सरोकारवाला निकाय ?
कोसी नदी र यसबाट उत्पन्न समस्या यहाँको मात्र समस्या भने किमार्थ होइन । नेपाल र भारत बीचको सम्बन्ध र समस्यालाई कोसी नदीले जोड्दछ । भारतले कोसी ब्यारेजका सबै ढोका नखोलेका कारण दर्जनौं पटक कोसीले धार परिवर्तन गर्दा सुनसरीका ५ हजारभन्दा बढी सर्वसाधारणको घरखेत बगाई विस्थापित बनाएको इतिहास छ । वि।सं। २०११ वैशाख १५ गते नेपाल र भारतबीच कोसी योजनासम्बन्धी सम्झौता भयो । सम्झौतापश्चात् कोसी ब्यारेज बनेको थियो ।
वर्षा माससँगै सुनसरीका बराहक्षेत्र नगरपालिका, कोसी गाउँपालिका, उदयपुरको बेलका नगरपालिका र सप्तरीको कञ्चनरुप नगरपालिका लगायतका हजारौँ गाउँ बस्ती प्रत्येक वर्ष बाढीको उच्च जोखिममा रहेका हुन्छन् ।
कोसी किनारमा रहेको बराहक्षेत्र नगरपालिका पनि सबै खालको प्रकोपको जोखिममा रहेको विगतमा बराहक्षेत्रवासीले सामना गर्नुपरेको प्रकोपले पुष्टि गर्छ । वर्षा लागेपछि कोसी कटानको त्रास बराहक्षेत्रवासीले भोग्दै आएका छन् । हजारौँ परिवारको बस्तीमा बाढीले ३०९४० घर बगाउँछ, जमिन, अन्नपात, पशु चौपाया छोडेर मानिस विस्थपित भएकै हुन्छन् । कोसी कटान र बाढी प्रदेश र संघको समस्यामध्ये एक भएपनि सरोकारवाला निकायले मनसुनमा दुईचार दिन मात्र कान ठाडो बनाउने गरेको र अरु बेला बिर्सिने गरेको प्रष्ट देखिन्छ ।
बराहक्षेत्रकी उपमेयर नन्दाकुमारी राईले नगर सरकारले प्रदेश तथा संघीय सरकारसँग पहल गर्ने कुरामा पटकपटक ध्यानाकर्षण गर्दै आएको बताइन् । उनले भनिन्, ‘कोसी कटानको समस्या समाधान गर्ने कुरा दीर्घकालीन परियोजना हो, त्यसलाई समाधान गर्न हामीले माथिल्लो सरकारसमक्ष पहल गरिरहेका छौँ । तत्कालका लागि नगरमा विपद् व्यवस्थापन समिति बनाएर हामी सबैले काम गरिरहेकै छाँै ।’ उनले भनिन ।
त्यस्तै, उदयपुरको बेलका र सुनसरीको बराहक्षेत्र नगरको सीमा क्षेत्रमा पर्ने श्रीलंका टप्पुलाई उच्च जोखिम क्षेत्रका रूपमा हेरिएको छ । कोसी भकटानबाट बराहक्षेत्रको ६ र ९ नम्बर वडामा अहिले प्रत्यक्ष कटान भइरहेको छ भने बेलकाको ३ नम्बर वडा प्रभावित हुने देखिन्छ । कोसीले धार परिवर्तन गरेर कोसी फुट्नासाथ बेलकाका २, ३, ८ र ९ का अधिकांश स्थानमा क्षति हुने देखिन्छ । यसैबीच बेलकाका मेयर अशोक कार्कीले आफूहरूले संघीय र प्रदेश सरकारलाई ध्यानाकर्षण गराएको बताए ।
सुनसरीका प्रमुख जिल्ला अधिकारी इन्द्रदेव यादवले समेत सुनसरीमा कोसी किनारका बासिन्दालाई विशेष रुपमा हेरिरहेको बताएका छन् । यता, सुरक्षाकर्मीहरुको समेत तत्परता तारिफयोग्य छ । नेपाल प्रहरी, सशस्त्र प्रहरी बल, नेपाली सेना लगायतको टोलीले कोसीका सम्भावित जोखिमयुक्त ठाउँहरुलाई प्रत्येक दिन निरीक्षणका साथै स्थानीयलाई सतर्क गराउँदै आइरहेका छन् । स्रोतका अनुसार आवश्यक परेको खण्डमा सुरक्षाकर्मीहरु उद्वारका निम्ति स्टान्डबाइ रहेका छन् ।
