-रमेश काफ्ले
पानी हाम्रो जिन्दगानी भन्ने मूल मान्यता संसारमा रहेको छ । हाइट्रोजनको एक भाग र अक्सिजनको २ भाग मिलेर पानी बन्ने वैज्ञानिक तथ्य रहेको छ । पानीले संसारलाई चम्किलो बनाएको छ । पानी विभिन्न स्रोतबाट वातावरणमा पाइने गर्दछ । खासगरी खोला, नदी, कुवा, धारा, भूमिगत स्रोतबाट समेत प्रकृतिमा पानी प्राप्त हुन्छ । पानीसम्बन्धी विभिन्न धर्म दर्शनमा विभिन्न विद्वानले आ–आफ्नो मत अगाडि ल्याएका छन् । सबै धर्म सम्प्रदायमा पानीलाई महत्वपूर्ण स्थान दिइएको छ । सनातन धर्म, मुस्लिम र यहुदीले स्नानबाट शुद्ध हुने र क्रिश्चियनले पानीले बप्तिष्म लिने परम्परा रहेको छ । ५ पूर्वीय दर्शनमा उल्लेख भएअनुसार विश्वमा पानीले नदी भएर बग्न थालेको नेपालबाट हो भन्ने मान्यता रहेको छ ।
सप्तसती चण्डीको पाँचौ अध्यायको ८७ औं श्लोकमा कोसी नदीको व्याख्या रहेको छ । “शरीरकोशाद्यत्तस्याः पार्वत्य निः सृताम्बिका÷कौशिकीति समस्तेषु ततो लोडेषु गीयते ।।८७।। अर्थात पार्वतीको कोखबाट उत्पत्ति भएर कौशिकी नायले संसारमा प्रसिद्ध हुने कुरा व्याख्या छ । यसो वैज्ञानिक दृष्टिले हेर्दा पनि विश्वको सर्वोच्च शिखर सगरमाथा नेपालमै रहेको र हिउँ पग्लेर पानी हुने हुँदा विश्वको पहिलो नदी कोशी नै हो । हामीले प्रचार नगर्दा यो तथ्य तोडमोड भएको हुन सक्छ । यस प्रकार नदीको व्याख्या पाइन्छ । विश्वमा मानव सभ्यतालाई हेर्दा सबै सभ्यता नदी किनारबाट नै उत्पत्ति भएको पाइन्छ । प्राचिन कालमा त नदी किनारका छेउमै मानिसहरु बस्ने गरेको तथ्य सर्वविदितै छ ।
आधुनिकताको नाममा निर्मित शहरभन्दा पुराना शहर हेर्ने हो भने सबै ठूला शहर नदी किनारका छेउमै रहेको पाइन्छ । नेपालकै सन्दर्भमा हेर्ने हो भने काठमाडौँ, बाग्मती नदीको छेउमा, नारायणी नदी छेउमा चितवन, हाटखोला र खारखोला छेउमा विराटनगरजस्ता पुराना र ऐतिहासिक स्थानहरु रहेका छन् । यस तथ्यलाई हेर्ने हो भने पानी हाम्रो जिन्दगानी भन्ने भनाइ वास्तविक रहेको पाइन्छ । आधुनिकतामा संसार लम्किन थालेपछि मानिसले प्रकृतिको संरक्षण गर्नुपर्ने तथ्या बुझ्न थाले । सोही बुझाइ र मानिस सो घोषित संसारको सबैभन्दा बुद्धिजीवी प्राणी भएका नाताले प्रकृतिको संरक्षण गर्ने र सो संरक्षणलाई दिवसका रुपमा मनाउने परम्पराअनुसार सन्१९९२ मा रियो दी जेनेरिफेमा सम्पन्न संयुक्त राष्ट्र संघको वातावरण र विकाससम्बन्धी सिफारिसअनुसार सन् १९९३ मा संयुक्त राष्ट्रसंघको साधारणसभाले २२ मार्चलाई विश्व पानी दिवसको रुपमा घोषणा ग¥यो ।
मानिसको शरीरमा बोसो र अन्य तरलबाहेक ७०५ पानी रहने कुरा विश्व स्वास्थ्य संगठनले पुष्टि गरेको छ । विभिन्न तथ्यलाई हेर्दा विश्वमा ७६ करोडभन्दा बढी मानिस सुधारिएको पानी पिउनबाट बञ्चित रहेको देखिन्छ । विश्व स्वास्थ्य सङ्गठनका अनुसार विश्वमा २ अर्ब १० करोड मानिस सुरक्षित पिउने पानीबाट बञ्चित छन् । प्रदूषित पानी पिउनाले विश्वमा ८ लाख ४२ हजार मानिस मर्ने तथ्यहरुले देखाएका छन् । नेपालको सन्दर्भमा पनि सालैपिच्छे विभिन्न खोला, नाला, नदी, ताल, तलैया सुक्दै गएको तथा मानिसले फोहोर बनाएको अतिक्रमण गरेको तथ्य हामीमाझ छँदैछ । नेपालमा पानी संरक्षण गरी धारा बनाउने प्रसङ्ग विभिन्न ठाउँमा रहेको इतिहासले देखाएको छ । वीरशमशेरले निर्माण गरेको वीर धारा देखि तनहुँमा रहेको घाँसी कुवासमेत नेपालमा पानी संरक्षणको ऐतिहासिक तथ्य हो ।
वीरशमशेरले वीर धाराको निर्माण गरेसँगै पानी गोश्वारा अड्डा निर्माण पनि अर्को पानी संरक्षणको ऐतिहासिक तथ्य हो । वैधानिक रुपमा नेपालमा वि।सं। २०१३ सालमा पहिलो आवधिक योजना तर्जुमासँगै यथोचित खानेपानी क्षेत्रले पा्रथमिकता पाउन सुरु ग¥यो । वि।सं। २०२९ सालमा खानेपानी तथा ढल निकास विभागको स्थापना नहुञ्जेलसम्म यो क्षेत्र नहर विभाग मातहतमा थियो । समयक्रम बित्दै जाँदा वि।सं। २०६८ सालमा भौतिक योजना तथा निर्माण मन्त्रालयलाई पुनर्गठन गरी शहरी विकास मन्त्रालय गठन गरियो र खानेपानी पनि यही मन्त्रालयको मातहतमा राखियो । जब वि।सं। २०७० सालमा संविधान निर्माण गरियो र संविधानमा स्वास्थ्यसम्बन्धी हकमा हरेक नेपाली शुद्ध खानेपानी तथा सरसफाइको पहुँच हुने कुरा उल्लेख गरेपछि यसको महत्व अझ बढी वि।सं। २०७२ साल पुष ९ गते खानेपानी तथा सरसफाइ मन्त्रालय स्थापना गरी यसलाई महत्व दिइएको छ ।
खानेपानीलाई विश्वले खास महत्व दिएपनि व्यवहारमा भन्दा उदाहरणमा मात्र महत्व दिएको भान मानिसहरुले गरिरहेका छन् । पानी दिवस मनाएर एकदिन पानीको व्याख्या गर्नुभन्दा पानीको संरक्षण गर्न तप्पर रहनु उचित हुन्छ । पानी र जवानी एकनास हुँदैन भनेझैँ पानीका कारण मानिसले पाएको दुःख, पीडा र यसको उचित व्यवस्थापन नहुँदा यसले मानिसको जीवनमा प्रत्यक्ष प्रभाव परेको तथ्य हामीमाझ रहेको छ । आज संसार पानीकै पछाडि कुदिरहेको देखिन्छ । विभिन्न समयमा विश्वमा विभिन्न कराणले विश्वयुद्ध भएको छ । विश्वले दुई चोटी भोगेको विश्वयुद्ध अब तेस्रो पटक पानीको कारण हुने प्रष्ट देखिन्छ । पानीका कारण विश्वमा हाहाकार उत्पन्न भई शक्तिसम्पन्न मुलुकले पानी पाउने तर शक्ति कमजोर भएको देशको दुर्दशा धेरै टाढा छैन ।
यस कारण यस्तो अवस्था आउन नदिन पानीको संरक्षण गर्ने, सुक्न नदिने र पानीको महत्व जनजनलाई बुझाउन जरुरी रहेको छ । नेपालको पछिल्लो दश वर्षलाई हेर्दा पनि खोलानाला सुक्ने क्रम बढिरहेको छ । कुनै बेला रेडियो नेपालमा विज्ञापन आउने गथ्र्यो “रानी वनको हरियाली बढाऔँ, स्वच्छ पानीको मुहान फुटाऔँ” तर यस्ता विज्ञापन नारामै सीमित रहेको पाइन्छ । शुद्ध खानेपानीको समस्या नेपालका प्रमुख शहरमा मात्र नभई गाउँमा पनि टड्कारो रुपमा रहेको छ । नीति, नियम, मन्त्रालय, मन्त्री, विभाग, कर्मचारी, कानून सबै छ । तर पानीको संरक्षण कागजमा मात्र छ । खोला, नदी र पानीका स्रोतमा छैन । पानीका नाममा राजनीति गर्ने धेरै देखा परेपनि राजनीतिका नाममा पानी ल्याउने खासै देखिएका छैनन् ।
विश्वमा जलस्रोतको दोश्रो धनी राष्ट्र नेपालमा रेष्टुराँमा खाजा खाँदा तीस रुपैयाँ तिरेर हामी पानी खान बाध्य छाँै । यो कस्तो विडम्बना हो ? सप्तकोसी नदी चतरामा बगिरहेछ, सूर्यकुण्डमा मानिस पानी खान पाउँदैनन् । यो कस्तो अवस्था हो ? यस्ता ठाउँ र अवस्था नेपालमा मात्र नभएर विश्वका धेरै ठाउँमा छन् । पानी कतै खेर गइरहेछ त कतै काकाकुल अवस्थामा मानिसहरु छन् । पानीको व्यवस्थापनमा इच्छा शक्ति नभएको, नगरेको यो तथ्य जब मानिसले बुझ्द्छन्, त्यतिबेला ढिलो भएको नहोस् । संसारमा प्रकृतिले गरेको परिवर्तनलाई प्राणी स्वीकार्न तयार छ तर स्वीकार्ने नाममा आफ्नै कमजोरीका कारण डाइनोसर पतन भएझैँ हामी मानिस पतन हुने दिन नआओस् । संसारमा साङ्लो आज पनि छ, जो डाइनोसरसँगै यो धर्तिमा सृष्टि भएको हो । त्यसैले हामीले समयमा प्रकृतिको संरक्षण नदर्गा डाइनोसरको अवस्था नआओस् । आजबाट विश्व समुदायले पानीको महत्व बुझ्न र विश्व स्वास्थ्य संगठनले पनि पानीको श्रोतको संरक्षण गर्न र स्वस्थ पिउने पानीका विषयमा कडाइका साथ सबैलाई निर्देशन दिन जरुरी छ ।
खोलानाला पानीको मुहानमा फोहोर फाल्ने, घर, बाटो वा भौतिक निर्माण गर्ने काम रोक्न र कडाका साथ कानून पालना गर्ने र गर्न लगाउने अवस्था सृजना गर्न जरुरी छ । मानवअधिकार तथा शान्ति समाज सुनसरी शाखाले कवि मनु मञ्जिललाई गरेको सम्मान कार्यक्रममा उहाँले जलवायु परिवर्तनको विषयमा भनेको तथ्य आजपनि म स्मरण गर्छु । उहाँले प्रदेश १ को सरकारले विभिन्न ८ वटा हिमालको निरीक्षण हेलिकप्टरबाट गर्दा हिमालहरुमा हिँउँ नभएर माटो रहेको, हिउँ पग्लिएर माटो मात्र रहन थालेको तथ्य सुनाउनुभयो । प्रकृतिले पानी पार्नुभन्दा पहिलो मेघ गर्जेझैँ हिमतालमा हिउँ नभएर माटो छ । विश्वमा धुवाँ, धुलो उत्सर्जन गर्ने विभिन्न उद्योगधन्दा सञ्चालनमा रहेका छन् । जसले प्रकृतिको विनाश नगरी कसरी सञ्चालन गर्न सकिन्छ भन्ने मान्यताभन्दा पनि आफ्नो उत्पादन कसरी बढाउने र त्यसबाट फाइदा लिने भनी विश्वलाई बजारका रुपमा हेर्दा यस्ता हिमतालमा हिउँको साटो माटो हुन्छ ।
विश्वलाई बजार होइन घरको रुपमा हेर्न जरुरी छ । बजारमा व्यापार हुन्छ, घरमा माया हुन्छ । त्यसैले प्रकृतिलाई नबिगारी बजारभन्दा पनि घरका रुपमा लिन जरुरी छ । जसले पानी हाम्रो जवानी भन्ने मान्यता स्थापित गरोस्, नकि पानी कसरी प्राप्त गर्ने र आफ्नो देशमा भएको पानी संरक्षण गर्नको साटो हातहतियार निर्माण गरी सोही हातहतियार प्रयोग गरी अर्काको देशको पानी जबर्जस्त लिन खोज्दा फेरी नरसंहार होस् । संसारले फेरि इतिहासमा पानीका नाममा फलानो देशले फलानो देशलाई आक्रमण गरी तेस्रो विश्वयुद्ध भयो भन्ने तथ्यले इतिको पन्ना मोटो नपारोस् ।
(लेखक सप्तकोसी बहुमुखी क्याम्पस प्राध्यापक हुन् ।)
