महेश अधिकारी (बर्बरिक)
१. अन्तर्राष्ट्रि परिस्थिति र वर्तमान अवस्थाको विश्लेषणः
विश्वमा श्रम र पूँजीबीच,साम्राज्यवाद र तेस्रो विश्वका बीच, समाजवाद र पूँजीवादका चरित्र र समाजवाद र पूँजीवादको आधारभुत व्यवहारका बीच एवं संन्सारैभरि अन्तरविरोधहरु छन् । आजको समयमा प्रविधिको तिव्र विकास तथा प्रविधिक संयत्रमाथि आधारित उद्योगहरुले सामाजिक उत्पादन र पूँजी निर्माण गर्ने प्रकृया वृद्धि गरेको छ । पूँजीवादी राष्ट?हरुले गरीरहेको तिव्र प्रकृतिकोे पूँजी र उपलब्धि निर्माण तथा प्राविधिक उत्पादन र उपलब्धि आम जनताको हितमा भने नरहेको अवस्था छ । समाजमा विद्यामान वर्ग र वर्गका बीचमा रहेको असमानता विश्वव्यापी रुपमा रहेको छ ।
पूँजीवादले भूमण्डलीय पूँजीवादको आकार लिएको ठूला बहुराष्टि?य निगमहरुले पूँजीको अत्याधिक केन्द्रीकरण गरेको र यसका कारण अन्तर्राष्टि?य वित्तीय सँस्थाद्वारा विश्व अर्थतन्त्रलाई प्रभावित पार्दै लगेको अवस्था छ । साना र विकासोन्मुख राष्ट?प्रति अन्तर्राष्टि?य स्तरबाट हुने अन्तर्राष्टि?य सहयोग र लगानीको प्रकृति वा प्रवाह बदलिँदै गरेको देखिन्छ । वर्तमान विश्व वातावरण निरन्तर बिग्रँदै गरेको र बिग्रँदो पर्यावरण खतरा बन्दै गएको छ । यसका लागि ठूला र शक्तिशाली भनिने पूँजीवादी राष्ट?हरु नै दोषी रहेका छन् । हाल हस्तक्षेपकारी पूँजीवाद र विश्व मानव समाजका बीच अन्तरविरोध चर्किएको छ ।
विश्व वित्तीय पूँजीवाद त्यसको रुप, सारमाथिको सुक्ष्म अध्ययन विश्लेषण र भोगाइबाट आम सचेत मानव समाज र मानवीय वर्गले वैज्ञानिक खाल्को, समय अनुरुपको परिमार्जित मानव आवश्यकता अनुसारको समाजवाद नै उत्तम विकल्प हो भन्ने कुरालाई आम अन्तर्राष्टि?य परिस्थितिले पुष्टि गर्दछ । संसारभरि नवउदारवादी मान्यताहरु असफल हुँदै गइरहेका छन् । विश्वव्यापी रुपमा नै लोकतान्त्रीकरणको लहर समाजको शान्तिपूर्ण रुपान्तरणतर्फ विश्व मानव सामाज धेरै सचेतताका साथ अघि बढेको छ । यी ,सबै मान्यता र व्यवहारबाट संसारमा वामपन्थी आन्दोलनको नयाँ विकास र रुपान्तरणका सम्भावनाहरु बढेका छन् ।
विश्वमा आइरहेका नयाँ चुनौतीहरु र सम्भावनाहरुको वृहत विश्लेषण र वर्तमान अवस्थामा नेपालको वामपन्थी आन्दोलनभित्र देखा परेका दक्षिणपन्थी अवसरवाद , दलाल पूँजीवाद र आन्दोलनको जगलाई मेट्न खोज्ने नवविसर्जनवादसँग लड्नका लागि सम्भावनाहरुका बीचवाट आन्दोलनलाई सिर्जनात्मकता, मौलिकता स्वतन्त्र पहल कदमीका साथ अगाडि बढ्नुपर्ने आवश्यकता वास्तविक परिवर्तनकारी शक्तिहरुको रहने छ ।
२.नेपाली समाजको अवस्थाः
माक्र्सवादका अनुसार मानव समाज र मानव चेतनाको विकास मानवले प्रकृतिमाथिको विजयको क्रमबाट उत्पन्न भएको चेतनाको आधारमा मानव अस्तित्वको निर्माण भएको भन्ने वुझिन्छ । यसअनुसार आदिम साम्यवादी समाज, दास समाज, सामन्ति समाज, पूँजीवादी ,समाज र साम्यवादी समाजभित्र रहने मानव र सामाजिक व्यवहार फरक हुन जान्छन् । मानव समाज आफँैमा एउटा गतिशील प्रकृयाबाट अगाडि बढिरहेको छ । समाजको विकास पनि विभिन्न ऐतिहासिक चरण पार गर्दै अघि बढिरहेको छ । समाज विकास र सामाजिक रुपान्तरणलाई ऐतिहासिक भौतिकवादी दृष्टिकोणबाट नेपाली समाजको विकासक्रम र वर्तमान अवस्थालाई हामीले हेर्नुपर्दछ ।
माक्र्सवादले परीकल्पना गरेका समाजका चरणहरु पूरा गर्दै समाज एक दिन वैज्ञानिक साम्यवादमा पुग्नेछ । यी नै समाज विकासका ऐतिहासिक चरणहरु हुन । यीनै प्रकृयाका आधारमा र एतिहासिक भौतिकवादी दृष्टिकोण एवम द्वन्द्वात्मक भौतिकवादी मान्यताबाट नेपाली समाजको विकासक्रम र वर्तमान अवस्थालाई हामीले अध्ययन गर्न जरुरी हुन्छ । एउटा ऐतिहासिक अवस्थाबाट अर्को ऐतिहासिक अवस्थामा रुपान्तरण हुने काम एकै दिनमा वा छोटो समयमा सम्पन्न हँुदैन ।
त्यो आफैँमा भौतिक विकास र परिवर्तनको प्रकृया हो । यसले ऐतिहासिक संक्रमणको अवस्थालाई पार गर्नुपर्दछ । यस्तो अवस्थामा एउटै समाजमा एउटै मात्र उत्पादन पद्धति नभएर एकभन्दा बढी उत्पादन पद्धति तथा सञ्चालन पद्धतिहरु हुन्छन् अर्थात् अगाडि बढिरहेको उत्पादन पद्धति र पछाडि परिरहेको उत्पादन पद्धतिका बीचमा संघर्ष चलिरहेको हुन्छ । समाजको नेतृत्व गर्नेले योग्यतम उत्पादन पद्धति छनौट गर्नुपर्दछ । त्यसले समाजको तिव्र विकास र योग्यतम सामाजिक सन्तुलन कायम राख्न मद्धत गर्नेछ । उत्पादन, उत्पादन सम्बन्ध, पूँजी लगानी र सर्वहारा श्रमजीवी वर्गको अवस्था र अर्थतन्त्रको व्यावहारिक वितरण प्रणाली स्थापित नभएका कारण नेपाली समाजमा सामन्तवादको उदय भएको हो । सामन्तवादको उदयपछि सामन्तवादी र सर्वहारा श्रमजीवी वर्गको अधिनायकत्ववादी अर्थात् माक्र्सवादी चिन्तन बीचको अन्तरसंधर्ष लामो समय नेपाली समाजमा विद्यमान रहयो, आज पनि जारी छ ।
यसको चरित्रमा फेरबदल भएको छ । हाल सामन्तवाद परास्त भएको छ । तर सामन्तवादका अवशेषहरु, चिन्तनहरु, नेपाली समाजमा दलाल पूँजीवादी, नवउदारवादी र केही ‘कन्जरभेटिभ’ पश्चगामीहरु रुपान्तरणलाई स्वीकार गर्न नसक्नेहरुका रुपमा , व्यावहारिक क्रियाकलापले सकृय छन् । राणा शासनकालमा सामन्तवाद चरम अवस्थातर्फ विकसित भएको थियो । राणा शासनकाल नै सामन्ति उत्पादन सम्बन्धको चरम विकासको काल हो, जहिलेदेखि नेपालमा सामन्ति उत्पादन सम्बन्ध प्रभुत्वशाली अवस्थामा उठ्यो र त्यो अवस्था कायम रहयो, त्यस बेलासम्म नेपाली समाज सामन्ति थियो । राणा शासनकालमा नेपाली समाजको चरित्र सामन्ति थियो ।
वर्तमान अवस्थामा नेपाली समाज पूँजीवादी जनवादी क्रान्तिलाई सम्पन्न गरी प्रगतिशील समाजवादको बाटोमा प्रवेश गर्ने चरणमा छ । नेपाली समाजले सामन्तवादका विरुद्ध , अर्धउपनिवेशवादका विरुद्ध र अधिकार प्राप्त गर्ने संघर्षमा करिब ७० वर्ष संघर्ष, संघर्ष र निरन्तर संघर्षको अभियानमा आफूलाई केन्द्रित गर्यो । नेपालका बहुसंख्यक नागरिक संघर्षको मैदानमा सामन्तवादका विरुद्ध, तनाशाहका विरुद्ध गोलबद्ध भए र नेपाल र नेपाली समाजको अग्रगामी रुपान्तरण हुँदै नेपाल सङ्घीय लोकतान्त्रिक गणतान्त्रात्मक राज्य प्रणालीमा आइपुगेको छ ।
जनवादी क्रान्तिको सम्पन्नता र समाजको अबको रुपान्तरण आधारभुत समाजवादी मान्यता स्थापित सहितको रुपान्तरित समाजको चरित्र निर्माण वाम आन्दोलनको ऐतिहासिक कार्यभारहरु हुन् । समाजमा विद्यमान सामन्तवादी, अवसरवादी, यथास्थितिवादी, दक्षिणपन्थीहरुसँगको संघर्ष र प्राप्त उपलब्धिहरुको अधिकतम उपयोग र संरक्षण नेपाली समाजका न्यूनतम कार्यभारहरु हुन् । उत्पादन, उत्पादन सम्बन्ध ,राष्ट्रिय आवश्यकता, पूँजी निर्माण, अधिकतम राष्ट्रहितको पभुत्वका साथै श्रमजीवी सर्वहारा वर्गको हित, कल्याण र सामाजिक न्याय सहितको उत्तम नेपाली समाजको निर्माण आजका आवश्यकता हुन् ।
२१ औँ शताब्दीमा नेपाली समाज पूँजीवादी सामाजका रुपमा रुपान्तरित हँुदै गएको तथ्यलाई आत्मसात गर्दै, पूँजीवादी मान्यताबाट समाजमा स्थापित हुने वर्गसंघर्ष र अन्तरविरोधलाई सुक्ष्म विश्लेषण गर्दै उत्पादन सम्बन्धमा श्रमजीवी र पूँजीपति वर्गका बीचमा सन्तुलन कायम गरी उत्पादन र सन्तुलित वितरण प्रणालीलाई राजनीतिक अर्थशास्त्रीय नीतिको रुपमा विकास गरी लागु गर्नु आजको आवश्यकता हो ।
३.वर्गीय विकासको चरित्रः
समाजमा विद्यामान वर्गीय अन्तरविरोध र असमानतालाई भौतिक पूर्वाधार विकासले न्यूनीकरण गर्न सकेको छैन । समाजवादीहरुले ज्वलन्त रुपमा उठाउने प्रमुख सवाल यो हो । कम्युनिस्टहरुको आधारभुत सिद्धान्त र माक्र्सवादको सृजनात्मक र व्यावहारिक प्रयोग समाजमा रहेको वर्गीय असमानताको खाडललाई पुर्नु हो । समाजमा दबिएका र हेपिएका वर्ग, समुदाय र सर्वहारा वर्गको हित हुने विकासवादी कार्यक्रम र रणनीतिको निर्माण र त्यसको कार्यान्वयन गर्नु न्यूनतम समाजवादी मान्यता हो ।
समाजवादी मान्यताअनुसार विकासका गुणात्मक अग्रगतिमा समाजका आम शोषित तथा पीडिहरुको मर्म र भावनाको सम्बोधन, उपलब्धिहरुमा समान पहुँच हिस्सा र वैज्ञानिक वितरण प्रणालीलाई समाजवादी धारणाअनुसार कम्युनिस्टहरुको आधारभुत राजनीतिक मान्यताको रुपमा स्थापित हुनेगरी नीति निर्माण र पार्टीको विकासवादी मान्यता स्थापित हुनुपर्दछ । पूँजीवादी र समाजवादीबीच विकास निर्माण प्रतिको वर्गीय बुझाइ, हेराइ र व्याख्या गर्ने कुरामा आधारभुत भिन्नताहरु हुन्छन् ।
पूँजीवादी दृष्टिकोणमा गरिने विश्लेषणअनुसार विकास वा परिवर्तनको उपयोग पँहुच भएका सीमित सम्भ्रान्तहरुले मात्र गर्नेछन् तर यस अवस्थालाई पूँजीवादीहरु आम जनता वा समाज पूर्ण लाभान्वित भएको देख्छन र सोही अनुरुपको भ्रम सृजना गर्छन् । पूँजीवाद भनेकै सीमित अभिजात वर्गले प्रजातन्त्र, स्तन्त्रता, खुल्ला प्रतिस्पर्धा, क्षमता र योग्यताका नाममा सिङ्गो समाजका बहुसंख्यक जनसमुदायहरुलाई भ्रममा पारेर उनीहरुलाई वास्ता नगरी सीमित व्यक्तिहरुमा पूँजीको एकलौटी केन्द्रीकरण गर्दै एकाधिकार कायम गर्ने राजनीतिक अवधारणा हो । पूँजीवादमा रहेको विकास निर्माण प्रतिको गलत परिभाषा र व्याख्यालाई सच्याउँदै समाजवादी अवधारणाअनुसार यसको परिभाषा र विश्लेषण गर्दै सोहीअनुसार वैज्ञानिक उपयोग र वितरणको आधारभुत मापदण्डको निर्धारण गर्नु समृद्ध, सुन्दर, एकरुपतापूर्ण र शान्त समाजको आधार भन्ने मान्यता स्थापित गर्नु आधाभुत कार्यनीतिक अवधारणा हो ।
४.वर्तमान नेपाली अर्थतन्त्रको अवस्थाः
नेपाली समाजमा सामन्तवादको अन्त्यसँगै नयाँ संघर्ष र क्रान्तिका कार्यभारहरु फेरिएका छन् । समाजमा रहेको प्रधान अन्तरविरोध फेरिएको छ । नेपाली जनताले नेपालको विशिष्ट परिस्थिति अनुरुपको नयाँ खाले पूँजीवादी जनवादी क्रान्ति सम्पन्न गरी नेपाली समाजको प्रधान शत्रु सामन्तवादलाई परास्त गरेको छ । अबको संघर्ष नेपाली श्रमजीवी वर्ग र आम नेपाली जनताको विकासको बाधक शक्तिको बीचमा हुनेछ ।
नेपालमा पूँजी र प्रविधिको विकास हुन नदिने, भएका उद्योगधन्दाहरुलाई धरासयी बनाउने, बजारलाई छाडा र अनियन्त्रित बनाई चर्काे मूल्यवृद्धि गरी आम जनतालाई महङ्गीको मारमा पार्ने, रोजगारीको अवसर विकसित र विस्तारित हुन नदिने, औद्योगिक तथा व्यापारिक प्रतिस्पर्धा हुन नदिने, एकाधिकार र सिण्डिगेटको सृजना गर्ने, श्रमशील युवा जनशक्ति र प्रतिभालाई विदेश पलायन हुन बाध्य पार्ने, पूँजीलाई अनुत्पादक क्षेत्रमा प्रवाहित गराउने , राज्यको लगानी र भूमिकालाई कमजोर बनाउदै लैजाने, कृषि क्षेत्रमा लगानी प्रवाह गर्ने वातावरण बन्न नदिने र यस क्षेत्रबाट श्रम शक्तिलाई विकर्षित गराउने, कृषिलाई उद्यम र उद्योगसँग जोड्न नदिने, राज्य संयन्त्रलाई भ्रष्टाचारको अखडा बनाउने, सरकारी बजेटको पूँजीगत खर्च लक्ष्य र उद्देश्यअनुसार प्रवाहित हुन नदिने, विकासका आयोजना सुरु नै नगर्ने, सुरु भएकालाई समेत अलपत्र पार्ने , जातीय तथा साम्प्रदायिक सद्भाव खलबल्याउने गतिविधिलाई प्रोत्साहित गर्ने, देशको स्वाभिमान ,सार्वभौमिकता र क्षेत्रीय अखण्डता तथा एकतालाई कमजोर बनाउन विभिन्न खाले गतिविधि र षड्यन्त्र गर्ने दलाल तथा नोकरशाही पूँजीवाद नै आजको नेपालको अर्थतन्त्रमाथि जरा गाडेर बसेको अवस्था छ ।
अहिलेको नेपाली समाज पूँजीवादी समाज हो । अहिलेको नेपाली युग पूँजीवादी युग हो । अहिलेको नेपाली पूँजीवादको चरित्र दलाल तथा अनुत्पादक हो । हरेक ठाउमा बिचौलिया र दलालको प्रभुत्व हुनु र दलालतन्त्रले समग्र अर्थतन्त्र र राज्ययन्त्रलाई कब्जामा लिनु यसको चरित्र हो । नेपालको राज्य संयन्त्रका समग्र अवयवहरुलाई दलालतन्त्रले कब्जामा लिएको छ । प्रशासन , न्याय प्रणाली र राजनीतिक पार्टीहरुलाई समेत आफ्नो दलालीको कब्जामा गाँजेको छ , यो अवस्था यस व्यवस्थाकै निम्ति खतरा सावित हुनेछ । सबैले यसतर्फ ध्यान दिनुपर्नेछ ।
५.निष्कर्षः
समग्र नेपाली अर्थतन्त्रको अवस्थाको सुक्ष्म विश्लेषण गर्दा उत्पादनको शुन्यता र अचाक्ली आयात र न्यून निर्यात र बढ्दो व्यापार घाटाका कारण वैदेशिक सञ्चिति निरन्तर घट्दो अवस्थामा रहेको छ । अर्थतन्त्र निर्माणको प्रमुख हिस्सा ओगटेको कृषि क्षेत्रको उत्पादन समेत निरन्तर घट्दो क्रममा रहेको र आधारभुत कृषि उत्पादनमा चाहिने कच्चा पदार्थसमेृत समयमा प्राप्त नहुने अवस्थाका कारणले गर्दा अर्थतन्त्र धरासयी बन्दै गएको छ । मुद्रास्फितिका कारण मुद्राको मूल्यमा आएको कमी र बढ््दो महङ्गीले देशमा भोकमारीको अवस्था सिर्जना नहोला भन्न सकिन्न ।
दलाल पूँजीवादको अन्त्य र राष्ट्रिय उत्पादन र राष्ट्रिय पूँजीको निर्माणका निम्ति आधाभुत समाजवादी अर्थतन्त्रका न्यूनतम कार्यक्रमहरु निर्माण गरी कार्यान्वयनमा नल्याई अर्थतन्त्रको नाजुक अवस्थालाइ सुधार गर्न सकिँदैन । उत्पादन, उत्पादनका निम्ति संघर्ष, उत्पादन सम्बन्धको विकास र वैज्ञानिक प्रयोग नेपाली अर्थतन्त्रलाई पुनः उत्थान गर्ने उपाय हुन सक्नेछ ।
