प्रकाश बन्जारा
इटहरीः हरेक परिस्थितिमा आफ्नो स्वविवेक र धैर्य नगुमाई सबैसँग सरल व्यवहार गर्नुलाई नै सफल जीवनको परिभाषाको रुपमा लिने रामधुनी नगरपालिका वडा नम्बर १ का द्वारिकाप्रसाद घिमिरे सामाजिक तथा गैह्रसरकारी सेवाको क्षेत्रमा परिचित युवा हुन् । सामाजिक संघसंस्था, स्थानीय स्तरमा पत्रकारिता, विपद तथा प्रकोपको समयमा स्वयंसेवा लगायतका सक्रिय नागरिकको भूमिका निर्वाह गर्दै आएका छन् उनी । हालै उनले झुम्का जेसिजको अध्यक्षको रुपमा आफ्नो कार्यकाल सफलतापूर्वक सम्पन्न गरेका छन् । आज हामीले उनको सिकाइ र जीवन प्रतिको अनुभव साझा गर्ने प्रयास गरेका छौँ ।
मोरङको तत्कालीन दर्वेसा गाविसमा २०४३ सालमा जन्म भई बसाइसराइको सिलसिलामा सुनसरीको साविकको महेन्द्रनगर हुँदै २०५६ सालमा साविकको भादगाउँ सिनुवारी गाविस (हाल रामधुनी नगरपालिका वडा नं १) का स्थायी बासिन्दा घिमिरे तराईको ग्रामिण परिवेशमा माझी, विश्वकर्मा, थारु, ब्राह्मण, क्षेत्री, राई, लिम्बू, मगर, मुस्लिमलगायतको बसोबास रहेको क्षेत्रमा हुर्किएको आफ्नो बाल्यकालको रमाइलो पललाई अचाक्ली ‘मिस’ गर्छन् ।
सानै उमेरदेखि गाउँमा रहेका युवा क्लब तथा बाल क्लबहरुमा सक्रिय घिमिरेले तिहारमा टाढाटाढाको गाउँमा देउसीभैलो खेल्ने र रमाइलो गर्ने साथै सँस्कृतिसँग नजिकिने अवसर पाए । त्यसो त मिश्रित समुदायमा हुर्किएपछि छिमेकीमा मनाउने विभिन्न पर्वहरु; दसैँ, तिहार, छैठ, रमादान आदिमा सहभागी हुँदा सामाजिक परिवेश र विशेषतालाई अत्यन्त नजिकबाट बुझ्न पाएको घिमिरे बताउँछन् ।
महेन्द्रनगरकै भानु प्राथमिक विद्यालयबाट अक्षारम्भ गरेका उनले पछि महेन्द्रनगरकै कोसी निमावि हुँदै विद्यालय शिक्षा भादगाउँ सिनुवारी उच्च माविबाट पूरा गरेका हुन् । उनले सुनसरी बहुमुखी क्याम्पस इनरुवाबाट स्नातक र स्नातकोत्तर क्याम्पस विराटनगरबाट ग्रामिण विकास विषयमा स्नातकोत्तर उत्तीर्ण गरेका छन् ।
विद्यालयमा रहँदा उनले धेरै अतिरिक्त क्रियाकलापहरुमा सक्रिय सहभागिता जनाए । आफूले सक्रिय सहभागिता जनाए पनि उत्कृष्ट पुरस्कार जितेको कुनै अनुभव नरहेको बताउने घिमिरेका अनुसार जित सँधै भौतिक प्रगतिमा मात्र हुँदैन, सहभागिता, आनन्द र सामुहिक जित नै सार्थक जित हो । कक्षा आठदेखि स्नातकोत्तरसम्म उनी कहिल्यै उत्कृष्ट १० विद्यार्थीमा परेनन् । जिन्दगी सँधै जित होइन हार पनि हो भन्ने कुरा उनलाई अनुभवले सिकाएको छ । सकारात्मक सोचका साथ निरन्तर प्रयास गर्दा ढिलो भएपनि अवश्य सफल हुन सकिन्छ भन्ने आदर्शमा हिँड्न सकेको अनुभव उनले व्यक्त गरे । जसले सँधै सफलता र जित देखेको हुन्छ, उसले हार, अभाव र कठिनाइमा पनि खुसी हुनुपर्ने आनन्दको महत्व बुझ्न पाएको हुँदैन भन्ने हिसावले सरल ढङ्गले उनले बुझे ।
शिक्षण पेसामा आबद्ध बुवा र साक्षर आमा भएकाले पनि द्वारिकाप्रसादको घरमा पनि शैक्षिक वातावरण थियो । उनी जन्मेका बखत अर्थात् २०४३ तिरै बुवाआमा दुवै जनाले एसएलसी सम्मको अध्ययन सकाइसक्नुभएको थियो ।
निम्न वर्गका किसानहरु, चुरा बेचेर परिवार धान्ने समुदाय, जङ्गलबाट दाउरा बेच्ने र निर्माण कार्यमा सहभागी भएको समुदायमा घुलमिल भएको हुँदा गरीबी र अभावलाई नजिकबाट बुझेका छन् । चरम गरीबीबाट निम्न मध्यमवर्गीय परिवारमा रुपान्तरित हुने क्रममा कुन कुन परिस्थिति आइपर्छन् । गरीबीको चक्रव्युहबाट एउटा परिवार कसरी जोगिन सक्छ भन्ने प्रत्यक्ष अनुभव उनले बाल्यकालदेखि हालसम्मको सामाजिक परिवेश र अभिभावकले सुनाउनुभएका सत्य घटनाहरुलाई नियालेर अनुभव गर्न पाएको बताएका छन् । उनका अनुसार विश्वविख्यात साहित्यकार ‘पर्ल एस बक’ ले लेखेको ‘द गुड अर्थ’ उपन्यासका पात्रहरु उनले आफ्ने समाज र जीवनमा महसुस गर्न पाएका छन् । आफ्नो जीवनको सबैभन्दा महत्वपूर्ण क्षणका रुपमा उनले बाल्यकालको समयलाई लिने गरेका छन् । जुन सामाजिक परिवेशमा उनी हुर्किए, दैनिक मनोरञ्जनको साधन खेलकुदबाहेक केही थिएन । टेलिभिजन हेर्न एकदुई किलोमिटर हिँड्नुपथ्र्यो । बिजुलीबत्ति थिएन । टुकीका भरमा अध्ययन गरिन्थ्यो । स्थानीय सवारीसाधन सम्पन्नको घरमा साइकल नत्र किसानको बयलगाडा नै थियो ।
रेडियो त्यसबेलाको लोकप्रीय सञ्चारको माध्यम हो । त्यही रेडियोबाट सरकारले गर्ने बजेट भाषण, नियमित आउने रेडियो कार्यक्रम घटना र विचार, बीबीसी नेपाली सेवा ध्यान दिएर सुन्ने गर्थे जसले द्वारिकाप्रसादलाई विश्व परिवेश बुझ्नको लागि सानै उमेरदेखि नै उत्प्रेरणा दिएको थियो ।
आफूले बाल्यकालमा नैतिक शिक्षा आफ्नै घरकी हजुरआमा जानुकादेवी घिमिरे र मामली हजुरबुबा मुक्तिनाथ रिजालबाट प्राप्त गरेको उनी बताउँछन् । फराकिलो सोचाइ र सामाजिक घुलमिलको प्रत्यक्ष अनुभव उनले विभिन्न धार्मिक तथा साँस्कृतिक कार्यक्रम, भेटघाट र तिर्थयात्राका क्रममा सिक्न पाएको हामीलाई बताए । हजुरआमासँग बिदाको दिन नजिकैको बजारमा सागसब्जी बेच्न जाँदा, धार्मिक ग्रन्थहरु पढेर सुनाउँदा, नजिकको तिर्थयात्राहरु जादा र आफूहरु आर्थिक रुपमा निम्नवर्गीय भएर पनि ब्राह्मण परिवार भएको कारण उनले समाजमा सहज घुलमिल हुन पाएको तर सोही अवसर वा प्रकृयामा सिमान्तकृत समुदायका धेरै सहपाठीहरु सहभागी हुन नसकेको तीतो यथार्थ उनले नजिकबाट महसुस गरेका छन् । यसले आफ्नो बाल मष्तिष्कमा गहिरो छाप छोड्नुको साथै समाजको पाश्र्वत्रिच निर्माण गर्न उत्प्ररेरणा दिएको उनी बताउँछन् ।
२०५८ सालमा भासी उच्च माध्यमिक विद्यालयबाटै उनले एसएलसी सकाए । द्वारिकाप्रसादले एसएलसी गर्दैगर्दा देशमा संकटकालको अवस्था थियो । पाँच जनाभन्दा बढी एक समुहमा हिँड्न प्रतिबन्ध थियो । विद्यालय शिक्षालाई निःशुल्क गर्नुपर्छ, समावेशी राष्ट्रिय पहिचान कायम गर्नुपर्छ भन्दै आवाज उठाउनेमा थिए द्वारिकाप्रसाद पनि । बाल अधिकारका मुद्दा उठाउँदै गर्दा सैद्धान्तिक रुपमा जनयुद्ध र माओवादी विद्रोहको प्रभाव पनि परेको थियो । परिवर्तन हुँदै गरेको शासन व्यवस्थाप्रति सुरुवातदेखि नै स्पष्ट झुकाव कायम गर्न त्यो अवस्थाले सहयोग गर्यो उनलाई । उनले विद्यालयमा विद्यार्थी आन्दोलनमा रहँदा प्रत्यक्ष समन्वय गरेका केही तत्कालीन विद्रोही नेताहरुको राज्य पक्षबाट हत्या गरिएको समाचार सुन्दा निकै विचलित भएको अनुभव उनले सुनाए । त्यस घटनापश्चात् मुलुकमा शान्ति प्रक्रिया र सहज वातावरणको अभ्यासमार्फत् सामाजिक आर्थिक परिवेश प्रतिको सचेतनालाई कायम राख्दै राजनितिक गतिविधिभन्दा पृथक रहेर नागरिक समाजको भूमिका अङ्गालेर अघि बढेको घिमिरे बताउँछन् । त्यसपछि द्वारिकाप्रसादले राजनीतिले छोएको विषयमा कहिल्यै आवाज उठाएनन्, बरु समाजको विकास क्रमलाई पछ्याएर परिवर्तनको पक्षमा निरन्तर लागिरहे ।
जनयुद्ध र विद्रोहमा लागेका नागरिक र राज्य पक्षबीच हुने भिडन्तका घटना तथा प्रत्येक दिन दुवै पक्षबाट गरिएका हत्या र अपहरणका समाचारले सर्वसाधारणलाई बेचैन बनाएको क्षण कहिल्यै बिर्सन नहुने घिमिरे बताउँछन् । उनका अनुसार स्वतन्त्रताको अर्थ निकै गहिरो हुन्छ । त्यसैले स्वतन्त्रता भनेको अधिकारसँगै कर्तव्यबोध पनि हो । जसका लागि समाजिक परिवर्तनको अपनत्व लिने अवसर सबैमा बाँडिनुपर्ने उनको धारणा छ ।
माध्यमिक तह पढ्दै गर्दा विद्यालयको बाल क्लबमा भएका कारण उनले युनिसेफ नेपालको सहयोगमा सञ्चालित कार्यक्रम जिल्ला बाल क्लब सञ्जालमा अभियानकर्ताको रुपमा सहभागी हुने मौका पाएका थिए । जसमार्फत् उनले सुनसरी जिल्ला भरका बालअधिकार उल्लङ्घनसम्बन्धी घटनाहरुको निरुपणमा बाल अभियानकर्ताको भूमिका निर्वाह गर्ने मौका पाए । हरेक मौकाले मान्छेलाई तिखार्दै लैजान्छ अर्थात् खारिने वातावरण सिर्जना गर्छ । त्यो अवसर द्वारिकाप्रसादले पनि पाएका थिए । उक्त प्रक्रियामा सुनसरी जिल्लाका अग्रज मानवअधिकारकर्मीहरु, गैससकर्मी र अग्रज पत्रकारहरुसँग नजिकिएर सिक्ने मौका पाएको घिमिरे बताउँछन् । लेखन क्षेत्रमा सुविद गुरागार्इँ, राजेन्द्र पोखरेल, शशी कोइराला र भिम घिमिरे गुरुको रुपमा उनी मान्छन् भने सामाजिक क्षेत्रमा राम कोइराला, रमेश भट्टराई, डीबी शाह शङ्कर र पुष्प भट्टराईलाई गुरुको रुपमा मान्छन् ।
बालअधिकारको क्षेत्रमा केही बुझेपछि साविक भादगाउँ सिनुवारी गाविसको ९ वटै वडाका किशोरकिशोरीको क्षेत्रमा काम गर्ने गैह्रसरकारी संस्थाको स्थापना गरेका थिए द्वारिकाप्रसादले । संस्थापक अध्यक्ष बनेर स्थापना गरेको उक्त संस्थाले सुनसरीको अधिकांश क्षेत्रमा कुनै समय विद्यालयमा गएर अतिरिक्त क्रियाकलाप सञ्चालन गर्ने, भित्तेपत्रिका प्रकाशनका साथै जीवनोपयोगी सीपसम्बन्धी प्रशिक्षण सञ्चालन गर्ने गर्दथ्यो । त्यही क्रममा क्लबका साथिभाईहरु मिलेर किशोर आवाज नामक पाक्षिक पत्रिकाको प्रकाशन गरेका थिए । उक्त पत्रिकाको प्रधानसम्पादक द्वारिकाप्रसाद नै थिए । २ वर्षसम्म प्रकाशन भएको उक्त पत्रिका २०५८ पछि प्रकाशनमा आउन पाएन । दर्ता नगरिएको हुनाले सम्बन्धित पक्षबाट पत्रिका प्रकाशन नगर्न आदेश जारी भयो ।
उनले सुनसरी बहुमुखी क्याम्पस इनरुवामा मानविकी संकायबाट समाजशास्त्र विषयमा स्नातक अध्ययन गर्न थाले । जिल्ला सदरमुकाम भएको हुनाले त्यहाँबाट प्रकाशित हुने पत्रिकामा समाचारदाताको रुपमा समेत काम गर्न भ्याए । इनरुवा बसाइले द्वारिकाप्रसादलाई सदरमुकाममा हुने राजनीतिक कार्यक्रम, जिल्ला स्तरमा हुने विभिन्न घटना तथा तत्कालीन समयमा मधेस आन्दोलनले पारेको प्रभाव नजिकबाट नियाल्ने मौका सृजना गरिदियो ।
तत्कालीन समयमा गैह्रसरकारी संस्थामा सेवा मात्रै थियो, आम्दानी हँुदैनथ्यो । युवा अवस्था भएकोले सधै स्वयंसेवा र स्वतन्त्र भएर हिँडिरहँदा दीर्घकालमा आउने अप्ठेरो परिस्थितिको पूर्वानुमान गरी आफूलाई एउटा विशिष्ट क्षेत्रमा सक्षम बनाउनुपर्ने अनुभव उनलाई सही समयमै भएको थियो । तर आगामी व्यावहारिक यात्रामा झेल्नुपर्ने प्रतिस्पर्धा र परीक्षाहरुको भय भने सधै उनमा रहिरह्यो । जसले सकारात्मक सोच र नयाँ सिकाइप्रति कान ठाडो बनाउन र मेहेनत गर्न उनी कहिल्यै पछि परेनन् । उनकै शब्दमा सायद यो क्रम त जीवनको अन्तिम क्षणसम्म पनि चली नै रहन्छ होला ।
लोकसेवाको तयारी गर्ने वा गैह्रसरकारी क्षेत्रमै पेसागत रुपमा अगाडि बढ्ने भन्ने अन्यौलका बीच गहिरो चिन्तन र विश्लेषणपछि गैह्रसरकारी क्षेत्रतिर कदम बढाउने निर्णय उनले गरेका रहेछन् । त्यसैबेला उनले सन् २००७ मा हुडेप नेपालसँग अपाङ्गता भएका बालबालिकाको लागि सञ्चालित परियोजनामा अधिकृतको रुपमा रहेर विभिन्न प्रकारका अपाङ्गता भएका बालबालिकाहरुलाई उपचार, फिजियोथेरापी तथा शल्यक्रियाका लागि विभिन्न पक्षसँग समन्वय गरेर समाजमा पुनःस्थापित गराउने प्रक्रियाबारे अनुभव प्राप्त गरेका थिए । त्यसैले पनि समाजसेवा भनेको सन्तुष्टि सहितको पेसा हो भन्ने उनलाई ज्ञान थियो । त्यही भएर पनि यही क्षेत्रमा अगाडि बढ्ने दृढ निर्णय उनले गरेका थिए ।
हुडेपसँगको १३ महिने सहकार्यपछि उनले सुनसरी जिल्लामा सामुदायिक समाज उत्थान केन्द्रमा परियोजना अधिकृत भएरै काम सुरु गरे । त्यसमा सुनसरी जिल्लाका साविकको सात वटा गाविसमा प्रारम्भिक रुपमा बचत समुहहरुलाई एकत्रित गरी सहकारी ऐनको प्रावधानमा रही सात वटा सहकारी संस्थाको स्थापना गरिएको थियो ।
त्यसैबेला सप्तकोसी नदीको पश्चिमी तटबन्ध भत्कियो । फलस्वरुप श्रीपुर, हरिपुर भोक्राहा, बबियालगायत गाविसका हजारौ परिवार विस्थापित भए । विस्थापित परिवारलाई शिविर ववस्थापन, राहत सामग्री वितरण, पारिवारिक पुनर्मिलन लगायतका काममा नेपाल रेडक्रस सोसाइटी सुनसरीमार्फत् द्वारिकाप्रसादले नेतृत्वदायी भूमिका निभाए । त्यो संयोगले घिमिरेलाई विपदको विषयमा नजिकबाट बुझ्नको लागि सहयोग गर्यो ।
यीनै पृष्ठभूमिको आधारमा अनुभव संकलन गर्दै सन् २०११ मा वल्र्ड भिजन अन्तर्राष्ट्रिय गैह्रसरकारी संस्थामा विकास संयोजकको रुपमा जोडिने मौका पाएका थिए उनले । सो क्रममा सुनसरी, मोरङ्ग, उदयपुर र कैलाली जिल्लाका सिमान्तकृत समुदायका हजारौँ बालबालिका र अभिभावकहरुलाई शिक्षा, खानेपानी सरसफाइ , जीविकोपार्जन, बाल संरक्षण लगायतका परियोजनामार्फत् सेवा विस्तार गर्न प्रत्यक्ष संलग्न भई पाँच हजारभन्दा बढी शौचालय निर्माण, खुल्ला दिसामुक्त क्षेत्र घोषणा र बालमैत्री स्थानीय शासनको अवधारणा लागु गर्नमा समेत उनको सक्रियता थियो ।
२०७२ सालको भूकम्पपछि वल्र्ड भिजनमार्फत् आवास तथा पुनःनिर्माण संयोजकको रुपमा काम गरेर प्रभावित समुदायमा चौतारा, साँगाचोक र गढी नगरपालिकाको विभिन्न वडाहरमा केन्द्रित भएका ४५० निजी आवास पुनःनिर्माणको सामुहिक अभियान सम्पन्न गर्न उनी सफल भएका थिए । इन्द्रावति किनारमा परापूर्वकालदेखि थातथलो बनाएर साँस्कृतिक तथा सामाजिक परम्परा कायम राख्दै बसोबास गरेका माझी समुदायमा भूकम्पले भत्केका घरहरुको प्रबलीकरण र पुनःनिर्माण गर्ने कार्यमा संलग्न रहन पाउँदा आफूलाई असाध्यै सन्तुष्टि र गौरवबोध भएको उनले बताए । उनले त्यहाँ कार्य गर्दाको ३ वर्षको अवधिमा आफूले बाल्यकालमा टेलिभिजनमा हेरेको अविरल बग्दछ इन्द्रावतिको कथालाई प्रत्यक्ष रुपमा नियाल्ने प्रयास गरेको अनुभव सुनाउँछन् । माझी समुदायको असल सँस्कृतिहरु, सामाजिक सहकार्य र सहयोगको भावना प्रसारयोग्य रहेको अनुभव गरेको उनी बताउँछन् ।
उक्त सम्झौताको समाप्तीपश्चात उनले सेन्टर फर इन्टरनेसनल स्टडिज एण्ड को अपरेसन (सेसी) नामक गैह्रसरकारी संस्थामार्फत् क्यानडा सरकारको सहयोगमा सञ्चालित परियोजनाअन्तर्गत सिन्धुपाल्चोक, ललितपुर र काभ्रेपलाञ्चोक जिल्लाका भूकम्पप्रभावित समुदायहरुको जीविकोपार्जनको प्रबन्ध गर्ने कार्यमा सल्लाहकारको रुपमा काम गरे । पेसागत समयमा एउटा जिम्मेवारीको सम्झौता सकिएर अर्को सम्झौता नहुँदासम्म नया विषयको खोज र जानकारी संकलन गर्ने, आफ्नो ज्ञान, सीप र धारणालाई पुनर्मूल्याङ्कन गर्ने चुनौतीपूर्ण अवस्था आफूले झेल्दै आएको घिमिरे बताउँछन् ।
हरेक पटकको परिवर्तनमा सिक्दै, अघि बढ्दै घिमिरेले (सेसी) को सम्झौता सकिएपछि बिभिन्न ठाउँमा परामर्शदाता भएर मधेस प्रदेशमा रहेर काम गरेका थिए । आसमान नेपाल नामक गैह्रसरकारी संस्थामा सुशासन परियोजनामा व्यवस्थापकको रुपमा युरोपियन युनियनको सहयोगमा सिरहा, सप्तरी र रौतहट जिल्लाका विभिन्न स्थानीय तहमा नागरिक सहभागिता अभिवृद्धि र संघीयता कार्यन्वायन प्रक्रियामा सहजीकरण गर्ने कार्यमा रहेका घिमिरेले त्यसबाट राम्रो अनुभव सङ्गाले ।
विभिन्न समयमा विपद व्यवस्थापन र मानवीय क्षेत्रमा कार्य गर्दा उनलाई विभिन्न विशिष्ट क्षेत्रहरु जस्तै विपदमा शिक्षा, स्वास्थ्य, खाद्यान्न, तथा पोषणको बन्दोबस्त, कृषि, खानेपानी सरसफाइ, शिविर व्यवस्थापन तथा समन्वय र आवास क्षेत्रहरुको एकीकृत व्यवस्थापनको महत्वलाई नजिकबाट बुझ्ने मौका प्राप्त भएको थियो ।
स्थानीय गैह्रसरकारी संस्था र अन्तर्राष्ट्रिय गैह्रसरकारी संस्थामा विभिन्न जिम्मेवारी सफलतापूर्वक सम्पन्न् गरेका घिमिरेले अप्रिल २०२० बाट संयुक्त राष्ट्रसंघको आप्रवासी नियोग, अन्तर्राष्ट्रिय आप्रवासन संगठनको प्रदेश समन्वय कर्मचारी भएर काम गर्ने मौका प्राप्त गरे । यस कार्यमा आबद्ध हुँदा उनले कोभिड १९ को चरम प्रकोपको समयमा सम्बन्धित जिम्मेवारीबाट कुशलतापूर्वक समन्वय र सहकार्य गर्न सफल भए । जसअन्तर्गत प्रदेशमा दीगो विकासको अवधारणालाई आगामी २०२३ देखि २०२७ सम्मको प्राथमिकताका क्षेत्रहरु, विपद जोखिम न्यूनीकरण तथा व्यवस्थापनमैत्री शासनको अवधारणा प्रवद्र्धन गर्दै सम्पूर्ण १३७ वटै स्थानीय तहसम्म पुग्ने अभियान सफलतापुर्वक सम्पन्न गर्न समन्वयकारी भूमिका निर्वाह गर्न उनी सफल भएका छन् ।
नेपाल खुल्ला विश्वविद्यालयमा राजनीतिशास्त्रमा दर्शनाचार्य ‘एमफिल’ गरिरहेका उनी जीवनको अर्को चरणको तयारी गरेको बताउँछन् ।‘ सँधैभरि जागिर नपाउँला । समय हुँदा र सामथ्यले भ्याएसम्म विद्यावारिधि हासिल गर्ने लक्ष्य छ ।’ उनले भने ।
उनका अनुसार व्यक्तिको सफलता भनेको निरन्तरताको सुखद परिणाम हो । सफलता एउटा मात्रै उपलब्धिले मापन गर्न सकिँदैन । भौतिक पक्ष, सैद्धान्तिक पक्ष, सामाज र जगतप्रति हेर्ने स्पष्ट दृष्टिकोण र स्वास्थ्य यी सबै सफलताका मापदण्ड हुन् । तथापि, आफू एक हिसाबले सफल नै रहेको उनको बुझाइ छ । ‘तर आगामी चुनौती सहज भने पक्कै छैन’, उनी भन्दै थिए ।
