ओझेलमा परेको धादिङको पर्यटकीयस्थल ‘सिङ्ल्ह’ र ‘गोने ङ्या उत्सव’ सिङ्ल्ह ज्यादै सुन्दर एवम् मनमोहक छ । यहाँबाट बेंशीको समथर मैदानी भागदेखि लेकको फाँट, चउर तथा खर्कहरू पनि देख्न सकिन्छ ।

गोपाल फ्यूबा

सिङ्ल्ह म्हानेइ मुक्पानङ रग्यु छनछन
(सिङ्ल्ह म्हानेको बादलभित्र भेडाबाख्रा चराउँदा चराउँदै),
सिङ्ल्ह म्हानेइ बुर्जरी तामार म्हेन्दो तर
(सिङ्ल्ह म्हानेको टाकुरोमा सेतो गुराँस फुल),
सिङ्ल्ह, पङ्सङ् मुप ङ्यङ्की गङ्सरी
(सिङ्ल्ह पङसङ छ हाम्रो भूमीमा),
डुब्ज्यु, सिङ्ल्ह, पेन्तिस्यारी टिपे म्हेन्दो त
(डुब्ज्यु, सिङ्ल्ह, पेन्तिस्यामा बस्ने मायालाई)

यी चर्चित तामाङ गीतहरूमा सर्जकहरू: रोशन फ्युवा, मनोज लोप्चन र गोपाल फ्युवाले सिङ्ल्ह शब्दलाई महत्वकासाथ पारेका छन् । विगत एक दशकदेखिको अवधिमा यसरी पटक-पटकको रचनामा सिङ्ल्ह शब्द पर्नुले यसको महिमा उद्घाटन भएको छ । जिल्ला विकास समिति (अहिलेको जिल्ला समन्वय समिति) धादिङको सहयोगमा तातोपानी युवा समूहका अध्यक्ष मङ्ग तामाङले नेतृत्व गरी सिङ्ल्ह वृत्तचित्र समेत बनाइसकेको छ । हालै बौद्ध दर्शन तथा प्रवर्धन समिति र खनियाबास गाउँपालिकाको सहयोगमा लघुवृत्तचित्र निर्माण भई प्रदर्शन गरिसकेको छ । युट्युबमा पनि सर्च गर्न सकिने भएको छ ।

मिलन साहित्य अभियानको दोस्रो श्रृङ्खला पनि यही सम्पन्न भए । जिविस (जिसस) धादिङले आफ्नो जिल्ला भित्रका पर्यटकीय महत्त्वको स्थानहरू मध्ये सिङ्ल्ह पनि पारेका छन् । यस क्षेत्रका तामाङ लेखकहरू अजितमान तामाङ, मानछिरिङ तामाङ, रामसिङ तामाङले आफ्ना पुस्तकहरूमा उल्लेख गर्न छुटाएका छैनन् । अनुसन्धानकर्ताहरू बाबुराम फ्युबा, सेतेमान तामाङर सूर्य तामाङले पनि आफ्ना अनुसन्धान प्रतिवेदनहरूमा सिङ्ल्हको चर्चा गरिएको छ ।

भेडीगोठ परम्परा, तस्बीर : राजु झल्लु प्रसाद

अनुसन्धानकर्ता खोजराज गोलेका अनुसार, “गाउँको देउतालाई नै ‘स्हिङ्ग ल’ भन्ने गर्दछन् । तामाङ बोन भाषामा ‘स्हिङ्ग’ शब्दले ‘गाउँ’ लाई जनाउने गर्दछ । त्यसैले ‘स्हिङ्गला ल’ भन्नाले गाउँलेले मान्ने गरेका वा गाउँमा स्थापित देउतालाई बुझ्नुपर्दछ । यिनीहरूका मान्यता अनुसार प्रत्येक गाउँहरूको निर्माणसँगसँगै सो गाउँमा कुनै न कुनै शक्तिको प्रकट हुने गर्दछ । त्यसैले, गाउँको सुरक्षा गर्नसक्ने हैसियत समेत राख्ने हुनाले गाउँ तथा समाजको सुरक्षार्थ त्यस्ता शक्तिको पूजाअर्चना गर्नुपर्दछ । गाउँको देउतालाई खुशी पार्न सकिएमा गाउँ दैवी प्रकोप, महामारी आदिबाट सुरक्षित हुने गर्दछ भने खेतीबाली, वस्तुभाउमा पनि राम्रो हुने गर्दछ ।” (पेज नं १५०)

बोम्पोको अध्ययन गर्ने क्रममा तीन ‘दाज्युभाइ’ डक्पा, शेल्पा र शेपाले पवित्र तथा ऐतिहासिक देव व्यक्तिकोरूपमा सिङ्ल्ह ओकार भेट्न गएको भेटिन्छ । त्यसैले सिङ्ल्ह शब्द तामाङ खासगरी बोम्पो सम्प्रदाय मान्नेहरु माझ धेरै पहिलादेखि प्रचलनमा रहेका छन् ।

Shenlha Okar

“Shenlha Okar (Tibetan: shen lha o kar tsog shing) surrounded by the field of accumulation for the performance of Refuge (Tib.: kyab dro tsog shing), according to the system of Shardza Tashi Gyaltsen (1859 -1933) – based on his own visionary experience. White in colour, peaceful in appearance, he holds the two hands in the lap in the gesture of meditation. Adorned with a gold crown.”

विद्वान लेखक अजितमान तामाङले तामाङ जातिको चिनारी नामक पुस्तकमा सिङ्ल्ह पनि ताम्सालिङ क्षेत्रको एक ऐतिहासिक, पर्यटकीय क्षेत्र भनी उल्लेख गरेका छन् । यी वृतान्तहरूले स्पष्ट पार्दछ कि सिङ्ल्ह एक महत्त्वपूर्ण स्थान हो । यस आलेखमा सिङ्ल्हको महत्त्व, सम्भावना र अवस्थाबारे थप चर्चा गर्ने प्रयास गरिएको छ । साथै, गोनेङ्याबारे पनि केही उठान गर्ने प्रयास गरिएको छ ।

केही किम्बदन्तीहरू

धादिङ जिल्ला खनियावास गाउँपालिका वडा नं २ झार्लाङमा सिङ्ल्ह रहेको छ । सिङ्ल्ह तामाङ शब्द सिङ र ल्ह मिलेर बनेको हो, जसको अर्थ चेली र देव/लेक हुन्छ । आफ्ना दुई छोरी हैजाको कारण मृत्यु भएपछि राजाले एकको नाममा मन्त्र खोपेको सोकसिङ गाडेर सिङ्ल्हमा कुङ्कर बनाए र अर्कीको नाममा त्यसैगरी नुवाकोट जिल्लाको फ्युकुरीमा अर्को कुङ्कर बनाए भन्ने किम्बदन्ती पाइन्छ । (फ्युकुरीबारे यहाँ पढ्नुहोस्)

अर्को किम्बदन्ती अनुसार, मङ्च्यतमा गोठ ल्याएको एक गोठालाको सपनामा चमत्कारपूर्ण परीले त्यस ठाउँमा भक्तिभाव तथा पूजाअर्चना गर्नु भनेकाले त्यहाँ कुङ्कर स्थापना गरिएको हो भनिन्छ । बोन धर्मको प्रभाव रहेको त्यस बेला बोम्पोहरूलाई सुख, शान्ति र समृद्धिको लागि पूजापाठ गर्न लगाए ।

तस्बीर : रोशन फ्यूबा तामाङ

त्यस्तै अर्को किम्बदन्ती अनुसार, गुरु पद्मसम्भवले प्राणी जगतलाई दुःख दिने दुष्टात्माहरूलाई नियन्त्रण लिँदै जाने क्रममा विभिन्न स्थानहरूमा संरक्षणका किल्लाहरू खडा गराइ सिङ्ल्हमा पनि कुङकर स्थापना गराएका थिए । यही सिङ्ल्हमा आफ्नो आगमनको अन्तिम कार्य सम्पन्न गरी त्यहीबाट ङ्हेमा होइसेर (प्रज्वलित प्रकाश) को रूप धारण गरी आकाशमा बिलिन भएका थिए ।

बेम्पोले प्रार्थना गर्ने दिन र पद्मसम्भव विलिन भएको दिन भदौंपूर्णिमा (गोनेङ्या) परेकोले त्यही बेलादेखि प्रत्यक वर्ष गोने ङ्याको बेला बोम्पो मेला लाग्ने गरेको अनुमान गर्न सकिन्छ । अद्यापि रसुवा र नुवाकोटदेखिको बोम्पोहरू चेलालाई वाङकुर दिन वा आँफै थप शक्ति प्राप्त गर्ने उद्देश्यले प्रत्येक गोने ङ्यामा आउने गर्दछन् । बौद्ध मतका लामाहरू पनि पुजा, पाठ र प्रार्थना गर्न सिङ्ल्ह आउने गर्दछन् । त्यसैले जुन आधार लिए पनि त्यो आर्थिक उन्नति, सामाजिक सद्भाव र वरदान माग्न पूजापाठ गर्ने उद्देश्यले निर्मित एक पवित्र तिर्थस्थल सिङ्ल्ह हो, जसको महिमा तामाङ बोम्पो र तामाङ लामा इतिहाससँग जोडिएको छ ।

झार्लाङबाट देखिएको गणेश हिमाल रेन्ज, तस्बीर : राजु झल्लु प्रसाद

गोने ङ्या (भदौं पूर्णे/साउने पूर्णे)

यस साउन २७ गते पनि गोने ङ्या परेको छ । गोने ङ्याको अवसरमा सिङ्ल्हमा भव्य मेला लाग्ने छ । गोने ङ्या भनेको तामाङ पात्रो अनुसार गोने (साउन) महिनाको पूर्णिमा हो तर, चलनचल्तीमा ‘भदौंपूर्णिमा’ पनि भनिन्छ । यो पूर्णिमा पात्रोमा भदौंमा पनि पर्ने हुनाले यसो भनिएको हुनसक्छ । यस दिन बोन धर्म मान्नेले आफ्नो कुल अनुसारको लप्ताबा बोलाई बिहानै पूजापाठ गराउने, नजिकैको थानमा धुपबत्ती बाल्ने र बली चढाउने गरिन्छ भने लामाहरूले आफ्नो बाजाको पूजापाठ गर्ने गर्दछन् । लेखक अमृत योन्जन तामाङका अनुसार यस दिन गुरुको पूजा गर्दछ साथै, बोम्पोले आफूसँग रहेको ज्ञानगुण आफ्ना नयाँ चेलालाई हस्तान्तरण गर्दछन् । बोम्पोले यसरी ज्ञान हस्तान्तरण गर्ने कार्यलाई वाङ्कुर भनिन्छ ।

बोम्पो परम्परा अनुसार यो एक ज्ञान उत्सवको दिन हो । यस दिन अग्ला अग्ला धार्मिक स्थानहरूमा रहेको कुङ्करमा ढ्याङ्रो बजाउदै दर्शन गर्न जान्छन् । उनीहरुले देवदेवीलाई साक्षी राखी नयाँ चेलालाई वाङकुर दिने गर्दछन् जसबाट चेला एकदमै निपुण, सक्षम एवम् सबल हुन्छन् भन्ने विश्वास गरिन्छ । विश्वविद्यालयहरूले गर्ने दीक्षान्त समारोहको रुपमा समेत लिन सकिन्छ । गोने ङ्याको अवसरमा सैलुङ, कालिन्चोक, गोसाइकुण्ड, छेदिङ्मो, जैसुर, सिङ्ल्ह पाँचपोखरी, दोमङ य्ह लगायतका टाकुरा, पोखरी तथा कुङ्करहरुमा मेला लाग्ने गर्दछन् । त्यसैले गोने ङ्या भन्नाले भदौपूर्णेको दिन लाग्ने ज्ञान हस्तान्तरण उत्सव/प्राकृतिक शिक्षाको दीक्षान्त समारोह भन्ने बुझिन्छ । यसरी तामाङ जातिको दर्शन र संस्कृतिको रूपमा विकसित गोनेङ्यामा मेला लाग्नुले सिङ्ल्हको ऐतिहासिकता प्रष्ट हुन्छ । सिङ्ल्हमा धन, दौलत, शक्ति र सन्तानको वरदान माग्न पनि जाने गर्दछन् भने सिङ्ल्ह माताले पुरा गरिदिने विश्वास गर्दछन् ।

मेलाको रौनकता

अहिले सिङ्ल्हमा बोम्पो मेला मात्र नभएर युवायुवतीको भेला पनि हुने गर्दछ । युवतीहरूले मिठो मिठो खानेकुरा लगेर सबै बाँडीचुडी खान्छन् । स्वाँगे/च्योन पर्नेलाई दिदीबहिनीले त्यही प्राप्त वस्तुहरूबाट माला बनाई लगाई दिन्छन् भने दाज्युभाइले गच्छेअनुसारको दक्षिणा दिने गर्दछन् । तिनीहरू गीत गाउने तथा नाच्ने गर्दछन् । बोम्पो कुङ्करमा प्रवेश गर्दा र बिदा गर्दा ‘सोइ बोम्पो सोइ’ गरेर बुढाबुढीदेखि बालबच्चासम्म उफ्रने गर्दछन् । जसले गर्दा मेला भर्न आउनुको रौनकता थपिन्छ, सबैमा उत्साह बढाइदिन्छ ।

मार्चेत खर्कबाट लिइएको गणेश हिमालको फोटो, तस्बीर: गाउँपालिका अध्यक्ष रणबहादुर तामाङको फेसबुक

सिङ्ल्हको भू-बनोट र प्रकृति

सिङ्ल्ह ज्यादै सुन्दर एवम् मनमोहक स्थानमा अवस्थित छ । यस वरपरका भूमि, डाँडा, रुख लगायतका प्राकृतिक सम्पदाहरू सबै सिङ्ल्ह म्हाने रहेको स्थानतर्फ झुकिरहेको छ । अग्लो स्थानमा रहेकोले यहाँबाट बेंशीको समथर मैदानी भागदेखि लेकको फाँट, चउर तथा खर्कहरू पनि देख्न सकिन्छ । लेकको चिसो सिरेटोसँगै लागिरहेको हुस्सुमाझ चउरभर सल्बलाइरहेका रङ्गीचङगी फुलहरूको दृष्यले जो कसैलाई मोहनी नलगाइ छाँड्दैन । चिसो र झरी सहेर पनि केही नभएको आभाष दिलाउँदछ । यहाँ बहुमुल्य जटिबुटीहरू पनि पाइन्छ । यहाँ आक्कलझुक्कल बाह्य पर्यटकहरू पनि आएको देखिन्छ ।

सिङ्ल्ह जाने बाटोमा जमेको बरफ, तस्बीर : रोशन फ्युबा तामाङ

गणेश हिमाल ट्रेकिङ मार्गमा पर्ने सेर्तुङको च्यतबाट तीन घण्टाको बाटोमा पर्ने भएकोले थकाइ मार्न सिङ्ल्हमा दुई दिनसम्म क्याम्प गरेर बसेको पनि पाइन्छ । यहाँबाट पर्यटकहरू लापा गाविस हुँदै गोरखातर्फ लाग्छन् वा तिप्लिङ स्योम्दाङ हुँदै रसुवाको तामाङ हेरिटेज ट्रेल पकड्दै धुन्चे पुग्दछन् ।

कसरी पुग्ने ?

सिङ्ल्ह पुग्नको लागि हिउँदमा काठमाडौंदेखि नै सार्वजनिक जिप वा बससेवा झार्लाङसम्म पाइन्छ । वर्षामा भने काठमाडौंबाट धादिङबेंशीसम्मको मिनि बस, माइक्रो बस र डिलक्स बसहरू माछापोखरी, बालाजुमा पाइन्छ । धादिङबेंशी मिलनटोलमा लेकाली काउण्टरबाट दामन पाख्रिन मार्ग हुँदै किम्ताङफेदीसम्म जीपको टिकट पाइन्छ । किम्ताङफेदीबाट अर्को जीपमा तरम्हाने, दार्खासम्म पुर्याउँदछ ।

पहिलो दिन डुुन्डुरेमा स्थानीय होटलमा बास बस्नुपर्दछ । भोलिपल्ट बिहानै नास्ता गरी झार्लाङतर्फ लाग्नुपर्दछ । झार्लाङ पहिरो वारी मेयममा खाना खाइ तार्जी, बेन्दी वला, बोद्ते हुँदै तिकासुङ डाडाबाट उकालो चढ्नुपर्दछ । वा, झार्लाङ पहिरो पार गरेर च्यम्थली, ओङगुल, छमगङ, सिचेत, तिकासुङ हुँदै उकालो चढ्नुपर्दछ ।

तस्बीर : रोशन फ्यूबा तामाङ

दोस्रो दिन मचेत आसपासमा बास बस्नुपर्दछ । बास बस्न त्यहाँ ओडार तथा गोठहरू प्रयोग गर्नुपर्दछ । त्यसैले खाना र बन्दोबस्तीको सामग्री आफैले व्यवस्था गर्नुपर्दछ ।

तेस्रो दिन बिहानै सिङ्ल्ह दर्शन त्यहाँका मनोरम दृष्य हेरेर फर्किन पनि सकिन्छ । सहजताको लागि एक रात थप रोक्न पनि सकिन्छ । झार्लाङ, सेर्तुङ, तिप्लिङ वा किस्पाङतर्फ फर्किन सकिन्छ ।

यात्रा सहजताको लागि सिल्पिङ ब्याग, रेनकोट, वाटरफ्रुफ बुट, जाडोबाट बच्ने कपडा, लेक लाग्नबाट बचाउने औषधी, ड्राइ फुड आदि सामानहरू लिएर जानुपर्दछ । जुका पनि लाग्ने हुनाले त्यसबाट बच्ने उपाय अपनाउनुपर्दछ । सिङ्ल्ह ४,००० मिटर भन्दा बढी उचाइ अवस्थित रहेकाले त्यसको तयारी गरेकै राम्रो !

सिङ्ल्ह ४,००० मिटर भन्दा बढी उचाइ अवस्थित छ, तस्बीर : रोशन फ्यूबा तामाङ

काठमाडौंदेखि झार्लाङ हुँदै सिङ्ल्ह पुगेर फर्किन ४ देखि ५ दिन लाग्दछ भने आसपासका गाउँहरूबाट ३ दिन मात्र लाग्दछ । काठमाडौंबाट आउनेहरूका लागि गाडी भाडा २,४००, सादा खाना १,२००, चिया नास्ता १,०००, औषधी तथा ड्राइ फुड १,५०० गरी ६,१०० खर्च चाहिन्छ । यो खर्च हिउँदमा कम र वर्षामा बढी लाग्दछ ।

गाउँ कटेर जंगलमा पुगेपछि बाघ, बँदेल, हाप्रे लगायत जंगली जनावरहरु पनि देख्न सकिन्छ ।

उपयुक्त समय कतिबेला ?

धार्मिक उद्धेश्य लिइ मेला भर्न गोने ङ्या- यो वर्ष साउन २७ गते परेको छ ।
रंगीचंगी फुलसँग रमाउन- जेठ अन्तिम सातादेखि असार पहिलो सातासम्म ।
हिउँ चिप्लेटी खेल्न- चैत्र अन्तिम सातादेखि बैशाख दोस्रो सातासम्म ।

हिमाल औँल्याउँदै रोशन फ्यूबा तामाङ 

धादिङ दर्पणको असावधानी

धादिङ जिल्लाको समग्र जानकारी दिने उद्देश्यका साथ भनि प्रकाशित पुस्तक ‘धादिङ दर्पण’मा झार्लाङ, सेर्तुङ, लापा, तिप्लिङ, सेम्जोङ र री’मा गुम्बा मात्र फेला पर्यो भन्ने कथन असावधानीवश वा अध्ययनको अपूर्णताले गर्दा आएको देखिन्छ । यी नाम उल्लेखित गाविसहरूमा अझै पनि बोम्पो संस्कृति विद्यमान छ । त्यो अध्ययनमा तामाङ जातिसँग सम्बन्धित बोम्पो सम्प्रदायलाई समेट्न सकेको भए सिङ्ल्ह र सिङ्ल्ह जस्ता थुप्रै ऐतिहासिक कुङ्करहरू पाइने थिए । यसप्रकारका जानकारीहरूले हुनसक्छ कुङ्कर संरक्षण वा बोम्पोसँग सम्बन्धित तथ्यहरूको खोज अनुसन्धान हुन सकिरहेको छैन ।

खानियावास गाउँपालिका अध्यक्ष रणबहादुर तामाङ

प्रयासहरू

यसरी आन्तरिक र बाह्य पर्यटकलाई समेत आकर्षित तुल्याउन सक्ने सिङ्ल्हको संरक्षण, प्रचारप्रसार हुनु आवश्यक छ । यसको लागि स्थानिय वडा, गापा, जिसस तथा सरकारी, गैर सरकारी संघ संस्था र निकायको ध्यान आकृष्ट गराउनु जरुरी छ । स्थानीय ताम्बा, बोम्पो, लामा, राजनीतिज्ञ र बुद्धिजीविहरूको योगदान उल्लेख्य रहेको छ र रहिरहनेछन् । योजनाका खाकाहरू कोर्दा यस्ता कैयौँ उपेक्षित तर, महत्वपूर्ण स्थानहरूको बारेमा पनि गम्भीर हुनु जरुरी छ ।

सिङ्ल्ह आपासको भू-बनोट, तस्बीर : रोशन फ्यूबा

सिङ्ल्हको बारेमा विभिन्न पत्रपत्रिकामा लेखहरू प्रकाशित भएका छन् । खासगरी स्थानीय सञ्चार माध्यममा यसबारेमा चर्चा चलेको पाइन्छ । साहित्य सिर्जनाको क्रममा पनि सिङ्ल्हलाई समेटेको पाइन्छ ।

धादिङ जिल्लाको सेमजोङ गाविसमा पनि सिङ्ल्ह भन्ने स्थान रहेको छ । त्यहाँ पनि बोम्पोहरु वङ्गुर लिने दिने गर्दछन् ।

अन्तमा,
सिङ्ल्ह र ल्याक्चेकुण्ड, ल्अरी, पङ्सङ् न्यातास्हिप्तामा गाडी हुईक्याइ पर्यटकहरू पुर्याउन अझै सकिएको छैन, यतातार्फ़ यथाशक्य प्रयासहरू चल्नु आवश्यक देखिन्छ ।