गोपाल फ्यूबा
पोङको परिचय:
तामाङ संस्कारका हरेक शुभाशुभ कार्य सुरु गर्न सगुन आवश्यक पर्दछ । सगुन भन्नाले साइत वा शुभ साइतको लागि गरिने प्रार्थना हो । यस बेलामा ‘छ्योत’ भनेर फलाक्ने गरिन्छ । सगुनको रूपमा ‘दुच्चे’ राखिन्छ । दुच्चे अमृतलः खइरम स्वहाः भनेकाले सगुनमा राखिने दुच्चे अमृत सरह मान्ने गरिन्छ ।
तामाङ संस्कार/संस्कृतिमा शुद्ध अन्नमा पवित्र जडीबुटी मिसाएर विशेष विधि प्रयोग गरी बनाएका हुनाले बप (जाँड) लाई पवित्र र शुद्ध मान्ने गरिन्छ । त्यही सगुन राख्न ‘पोङ’को आवश्यकता पर्दछ । पोङमा राखिएको सगुनलाई चेन्तेरे (पाती) ले छ्योत गरेपछि शुभाशुभ कार्यक्रमको थालनी गर्दछ । बिना सगुन कार्यक्रम थालनी गरेमा अशुभ हुन्छ भन्ने तामाङ मान्यता रहेको पाइन्छ ।
पोङ दारको काठबाट निर्माण गरिन्छ । पोङमा पित्तलको ‘जाप’ पनि लगाउने चलन हुन्छ । यसको काँधदेखि सानो बनाउँदै घाटी निकालिन्छ र मुख भने तल्लो भाग बराबर बनाइन्छ । घाटीमा डोरीले बाँधेर झुन्ड्याउने गरिन्छ । संस्कार अनुसार घिउ, माला वा खादा लगाई दिएर पोङलाई सजाउने गरिन्छ । स्थान विशेषमा माटोको पोङ पनि प्रचलनमा रहेको पाइन्छ । अचेल रबर, स्टिल वा सिसाको पनि प्रयोगमा ल्याएको पाइन्छ । काठ वा माटोबाट निर्माण गर्ने जनशक्ति नहुनु र सबैलाई सजिलो हुने भएकोले अन्य किसिमका बोतललाई पोङको रूपमा प्रयोग गरिरहेको पाइन्छ । जुन सुहाएको देखिँदैन ।
सगुन पोङलाई लम, बोम्पो, लम्बु, सङतुङ, व्हाइ पोम्पो जस्ता तामाङ संस्कार सम्पन्न गर्न बोलाइने जो कसैले छ्योत्पा गरिन्छ । छ्योत्पा गर्दा स्थानीय सांसारिक देव देवी, सिमे भूमे, न्याता स्ह्प्तिा, नाग नागिनी, ज्योहो ज्योमो, दिम ल्ह, स ल्ह, गङ ल्ह, स्योङ ल्ह, नम्स ल्ह लगायत अन्य कतिपय शक्तिहरूलाई पुकार गर्नु पर्दछ । सह्रीग्रङ्प (विशेष स्थानहरूको स्तुति) गरेर सगुन छ्योत्पा गरी उपस्थित सबैले बाँडीचुडी अमृतको रूपमा ग्रहण गर्ने गरिन्छ ।
पोङ विभिन्न प्रकारका हुन्छन् । यसलाई अनेक प्रकारले वर्गीकरण गर्न सकिन्छ । यहाँ आकार र प्रयोजनको हिसाबले मात्र पोङको वर्गीकरण गर्ने प्रयास गरिएको छ । आकारको आधारमा तिन प्रकारका पोङ हुन्छन् भने प्रयोजनको आधारमा बाह्र प्रकारका पोङको प्रयोग गरिएको पाइन्छ ।
आकारको आधारमा पोङको प्रकारहरू
पोङ साना, मध्यम र ठूलो आकारका पाइन्छन् ।
जिता पोङ: सबैभन्दा सानो पोङलाई जिता पोङ वा छ्याग पोङ वा ढ्याक पोङ भन्ने गरिन्छ । पोङ प्रचलनमा आउँदाको समयमा एक ढ्याक मूल्य बराबरको दुच्चे अट्ने भएकाले यसलाई ढ्याक पोङ भनिएको हुन सक्छ ।
अन पोङ: मध्यम खालको पोङलाई अन पोङ भनिन्छ । यसलाई मन पोङ पनि भनिन्छ । एक आना रुपैयाँमा पाइने एक माना दुच्चे राख्न मिल्ने भएकाले यसको नामकरण अन पोङ वा मन पोङ राखिएको सहज अनुमान गर्न सकिन्छ ।
चे पोङ: सबैभन्दा ठूलो पोङलाई चे पोङ वा पाथी पोङ भनिन्छ । यसमा एक पाथी सगुन अट्ने हुन्छ । अचेल पाथीभन्दा धेरै अट्ने पोङहरू पनि देख्नमा पाइन्छ तर ती एक ठाउँबाट अर्को ठाउँमा सार्न असजिलो भएको देखिन्छ ।
प्रयोजनको आधारमा पोङको प्रकारहरू
प्रयोजनको आधारमा विभिन्न प्रकारका पोङ प्रचलनमा आएका छन् । प्रत्यक्ष अवलोकन र अध्ययनको क्रममा अहिले सम्म प्रयोजनमूलक बाह्र प्रकारका पोङ हुने गरेको भेटिएको छ । ती बाह्रवटा पोङहरू कस्र्योल पोङ, डिप्छ्याङ पोङ, स्ह्यल्कर पोङ, दुछ्यङ पोङ, ग्रेछ्यङ पोङ, न्हङछ्यङ पोङ, डिछ्यङ पोङ, लपछ्यङ पोङ, प्रसल्बा पोङ, कुल्छ्यङ पोङ, वङते पोङ र स्ह्यङते पोङ हुन् ।
१. कस्र्योल पोङ
कुनै शुभ सगुनको रूपमा राखिने पोङ नै कस्र्योल पोङ हो । कर भनेको सेतो वा पवित्र भन्ने अर्थ लाग्दछ । त्यसैले कर (पवित्र) र ज्योल (मिलजुल, घुलमिल) मिलेर करज्योल पनि भन्ने गरिन्छ । लम, बोम्पोहरू तीर्थस्थलमा जाँदा वा फर्कँदा वा आफन्तलाई स्वागत गर्दा राखिने सगुनलाई कस्र्योल पोङ भनिन्छ ।
२. डिप्छ्याङ पोङ
तामाङ संस्कारमा जन्म र मरणलाई अशुद्ध मान्ने गरिन्छ । अशुद्धीलाई तन्त्र, मन्त्र र प्रार्थना विधिद्वारा शुद्ध पार्न सकिन्छ । त्यसैले जन्म र मरणको डिप (अशुद्धी) लाई चोख्याउन राखिने सगुनलाई डिपछ्याङ पोङ भनिन्छ । मरणको समयमा जुठो फुकाउने पोङलाई डिपछ्याङ पोङ वा चत चपे पोङ भनिन्छ ।
३. स्ह्यल्कर पोङ
स्ह्यल भनेको मुहार र कर भनेको सेतो, उज्यालो, सफा, पवित्र भन्ने अर्थ लाग्दछ । त्यसैले शुभ कार्यमा मुहार उज्यालो पार्न राखिने सगुनलाई स्ह्यलकर पोङ भन्ने गरिन्छ । खासगरी दुलही माग्न जाँदा छाडिने पोङलाई स्ह्लकर भनिने आम बुझाइ छ । तर, कुनै कार्य गर्न वा नगर्न अनुरोधका लागि राखिने सगुनलाई स्ह्लकर पोङ भन्ने गरिन्छ ।
४. दूछ्यङ पोङ
दू को अर्थ जुठो वा भार लाग्दछ । मृत्यु संस्कारको बेला लगिने पोङ नै दूछ्यङ हो । दुःख परेको बेला समवेदना प्रकट गर्न दूछ्यङ लगिदिने गर्दछन् । मृत्युको बेला, दाहसंस्कारको बेला, ग्रल वा घेवाको बेला र म्हने कुल्सी वा म्हरमेनको बेला दूछ्यङ दिने लिने प्रचलन छ ।
५. ग्रेछ्यङ पोङ
छलफल आयोजना गर्दा राखिने पोङलाई ग्रेछ्याङ भनिन्छ । तामाङ संस्कार संस्कृति अनुसारका कुनै कार्यक्रम आयोजना गर्नु पूर्व अच्योन, अननेनच्योन, अस्यङदुङ लगायत सो कार्य सम्पन्न आवश्यक पर्ने लम, बोम्पो, म्हाकोला आदिसँग सल्लाह गर्नुपर्दछ । निम्तालुहरूको संख्या निर्धारण, संस्कारको किटानी (सानो वा ठूलो) भएपछि आवश्यक सरसामानको तयारी गर्नको लागि छलफल आयोजना गरिन्छ । यस अवसरमा प्रयोग गरिने पोङ नै ग्रेछ्याङ हो ।
६. न्हङछ्यङ पोङ,
तामाङ संस्कारमा अस्यङदुङ, अननेन्च्योन र अच्योनको भूमिका महत्त्वपूर्ण हुन्छ । उनीहरूको सहमति र उपस्थिति बिना संस्कार अपूर्ण हुन जान्छ । संस्कार कार्य पूरा गरिदिने नजिकका मावली, दाजुभाइ र दिदीबहिनीलाई दिइने पोङलाई न्हङछ्यङ भनिन्छ । यसलाई न्हङस्यङ यानेकी भित्री चलाउने सगुनको रूपमा पनि प्रस्तुत गरिएको पाइन्छ । निम्ताको रूपमा यही पोङको जाँड वा रक्सी प्रचलनमा ल्याउने गरिन्छ ।
७. डिछ्यङ पोङ
तामाङ भाषामा डिप भनेको मिल्नु वा सहमत हुनु हो । स्वभाविकरुपमा एक आपसमय मनोमालिन्य हुन्छ तर त्यसलाई गाउँका गन्यमान्य, आफन्त समेतको सहभागितामा मिल्नु पर्दछ भन्ने मान्यता रहिआएको छ । यदि कसैलाई मर्का परेकये छ भने आपसी सहमतिमा क्षतिपूर्ति भराएर मेलमिलाप गराउने तामाङ न्याय प्रणाली रहिआएको छ । कुनै पनि विषयमा कुरा मिलेको वा सहमति भएको अवस्थामा गरिने सगुन वा छ्याङलाई डिछ्यङ पोङ भनिन्छ ।
८. लपछ्यङ पोङ
काम कुरा सिद्धिएपछि अन्त्यमा दिइने सगुन लपछ्यङ हो । लपछ्यङ पोङ भनेको बिदाइको सगुन पनि हो । त्यस दिन वा त्यस कार्यको अन्त्यमा दिइने गरिन्छ । लपछ्यङ ग्रहण गरिरहँदा कार्य गर्दा सजिलो असजिलो, पुग नपुग, निम्तालु आए नआएको, सरसामान ऐँचो पैँचो आदि घरमुलीलाई सुनाउने गरिन्छ ।
९. प्रसल्बा पोङ
कुनै विषयमा अस्पष्ट हुन गएमा त्यसले समाज तथा परिवारमा विवादको स्थिति सिर्जना गराउँदछ । त्यसलाई स्पष्ट पार्नको लागि दिइने सगुनलाई प्रसल्बा पोङ भन्ने गरिन्छ । विषय विज्ञलाई सो पोङ दिए पछि उनले त्यस विषयमा जानकारी दिने गरिन्छ । छोराछोरीबिच अंशबारेमा विवाद हुने सम्भावना ज्यादा हुन्छ । यदि त्यस्तो अवस्था आएमा आफन्त दाजुभाइ मावली समेत जम्मा गरी सम्बन्धित विषयमा जानकारी प्रदान गर्दछ । अंश बारे मात्र होइन अन्य विषयमा पनि अस्पष्ट विषयमा प्रष्ट पारिने हुनाले यसलाई प्रसल्बा पोङ भन्ने गरिन्छ ।
१०. कुल्छ्यङ पोङ
काम अह्राउन दिइने पोङलाई कुल्छ्याङ पोङ भनिन्छ । शुभाशुभ कार्यका लागि विभिन्न जिम्मेवारी बाँडफाँड गर्नु पर्ने हुन्छ । त्यही जिम्मेवारी बाँडफाँट गरी काम जिम्मा लिएको दिएको पोङ नै कुल्छ्याङ पोङ हो । यो पोङ जिम्मा लिनु भनेको आफ्नो भागमा परेको कार्य सु सम्पन्न गर्नेछु भन्ने प्रतिबद्धता पनि हो ।
११. वङते पोङ
अन्तिम विवाह उत्सव (बोल) दिनमा बेहुलीका आमाहरूलाई दिइने पोङलाई वङते पोङ भनिन्छ । आमा वा आमाका दिदीबहिनीहरू मध्ये एक जनाले सो पोङ स्वीकार गर्दछ । त्यसैले यस पोङलाई अम वङते पोङ पनि भनिन्छ । वङते स्विकार्नेले पछि अन्य रितभात पुगेपछि कुनै एक पशुचौपाया (भेडा वा बाख्रा) दिने गर्दछ ।
१२. स्ह्यङते पोङ
तामाङ संस्कारमा मामाको भूमिका महत्त्वपूर्ण हुन्छ । पुरुष पक्षको मामा भन्दा स्त्री पक्षको मामा शक्तिशाली हुन्छ । स्ह्यङते पोङ पनि बेहुलीको मामाहरू मध्ये एक जनाले स्वीकार गर्दछ । यस पोङ मामालाई दिइने हुनाले अस्यङ स्ह्यङते पोङ भनिन्छ । रितभात सहित स्ह्यङते स्वीकार गरेपछि मामाले गच्छे अनुसार पशुचौपाया (गाई वा भैँसी) दिने गर्दछन् ।
पोङको महत्त्व
तामाङ संस्कार र संस्कृतिमा पोङ अनिवार्य छ । पोङ संस्कृति उहिले तामाङ पुर्खाहरूले नै चलाउँदै आएका थिए । अहिले सम्म पनि पोङ संस्कृति विद्यमान रहेको छ । कुनै कारणवश कहीँ कतै कसैलाई जानी नजानी ठेस पुर्याएको भए गल्ती महसुस गरी सगुन पोङ लाने प्रचलन रहिआएको पाइन्छ । जन्मदेखि मृत्युसम्मका सबै सामाजिक र धार्मिक संस्कारहरू तथा व्यवहारहरूमा पोङ अनिवार्य रहेको छ । त्यसैले यसको महत्त्व आजपर्यन्त रहिरहेको छ ।
अन्त्यमा, अहिले शिक्षित भनिएका जमातले पोङलाई रक्सी खन्याउने भाँडो मात्र ठानेका छन् । यो तामाङ विश्व दृष्टिकोणले हेर्दा गलत छ । किनकि पोङमा राखिने सगुन जाँड, रक्सी नै हुनु पर्छ भन्ने छैन अत्यावश्यकताको बेला पानी वा दूधले पनि अड्को फुक्दछ । पोङमा राखिने चिजलाई तन्त्र, मन्त्र, प्रार्थना र साधनाबाट अमृततुल्य बनाइन्छ त्यसैले संलग्न वा उपस्थित सबैलाई एक थोपा नै भए पनि बाँड्ने गरिन्छ । त्यहाँ राखिने नौनी घिउ पनि सबैलाई लगाइ दिइन्छ । स्थानीय देवदेवी, नागनागिनी, सिमेभूमे, न्यातास्ह्प्तिा, ज्योहोज्योमो लगायत अन्य शक्तिशाली पक्षहरूको पुकार पनि गरिने हुनाले रक्सीको भाँडो मात्र ठान्नु हुँदैन । पछिल्लो समयमा प्लास्टिकका बोतललाई पोङ ठान्ने गलत धारणा विकास भएको पाइन्छ । यसलाई रोकेर काठको पोङ नै प्रयोग गर्न प्रोत्साहन गर्नु पर्ने देखिन्छ । यसको लागि सम्बन्धित समुदाय र सरोकारवाला सबैले चासो र अगुवाइ लिन जरुरी छ ।