लेखक: राजेन्द्र भट्ट

खनियावास गाउँपालिका वडा नम्बर ३ स्थित कुरीगाउँभन्दा केही तल सिँढी हुँदै ओर्लिदा खेत आइपुग्छ। खेतका गराहरू र कान्लामा ठूला-ठूला ढुङ्गाको लस्कर देखिन्छन्। ठूला-चाक्ला पाटाका माझामाझ ठूला-ठूला ढुङ्गाहरू कहाँदेखि आइपुगेका हुन्, भन्ने कुराले दिमाग रन्थनाउँछ।

अझ दिमाग रन्थनाउने कुरा के छ भन्दा सोही खेतको ठ्याक्कै माझमा एउटा ठूलो ढुङ्गा ठिङ्ग उभिएको छ (आइसोलेटेड ढुङ्गा)। पहाडसँग काँध साटेर या पहाडसँग टाँसिएर विभिन्न खोला तिर एवम् पहाड फेदीमा ठूला-ठूला ढुङ्गाहरू देखिने भएता पनि आइसोलेटेड रूपमा यसप्रकार ढुङ्गा उभिएको दृश्य देख्न मुस्किल छ।

नमस्ते आकारको दृश्यमा देखिने उक्त ढुङ्गालाई स्थानीयवासीहरू बिजुलुङ ढुङ्गा (याब्रा युङ्बा) भनेर बोलाउने गर्दछन्। बिजुलुङ बिजुली र लुङ शब्द मिलेर बनेको हो। बिजुलीको अर्थ बिजुली चरा (अर्थात् फिस्टे चरा) र लुङको अर्थ ‘ढुङ्गा’ भन्ने हुन्छ। फिस्टो नेपालमा पाइने सानो चराको नाम हो।

धेरै वर्ष पहिला एउटा बिजुली नाम गरेको चराले उक्त ढुङ्गालाई सिङ्ल्हदेवी (सिङल्ह लेक)तर्फ लाग्दै गर्दा उक्त स्थानमा एउटा रुखको हाँगोमा नाम्लो अड्किएपश्चात् यस खेतमा झर्न पुगेको जनविश्वास छ। बिजुली चराले यस स्थानमा ढुङ्गा खसालेको (छोडेको) हुनाले त्यस ढुङ्गाको नाम बिजुलुङ युङ्बा (याब्रा युङ्बा) रहेको किम्बदन्ती पाइन्छ।

सिङ्ल्हदेवी :

सिङ्ल्ह तामाङ शब्द ‘सिङ’ र ‘ल्ह’ मिलेर बनेको हो, जसको अर्थ चेली र देव/लेक भन्ने हुन्छ। स्थानीयबासीहरूले सिङ्ल्हदेवीलाई परापूर्वकालदेखि धार्मिकस्थलको रुपमा श्रद्धा एवम् आस्था भावकासाथ मान्दै आएका छन्। स्थापना गरी पूजा गरेको दिन गोने ङ्य परेकाले हरेक वर्ष सोही दिन श्रद्धालुहरु प्रार्थना गर्न सिङ्ल्ह पुग्ने गरेको पाइन्छ। यो ज्यादै नै सुन्दर एवं मनमोहक स्थल हो। यहाँबाट गणेश, लाम्टाङ, प्यााल्दोर, कंचनजंघा आदि हिमालहरुदेखि लिएर तराईका समथर मैदानी भाग अनि लेकाली फाँट र खर्कहरु देखिन्छन् (तामाङ, मानछिरिङ (२०५७) :सेर्तुङ : एक झलक पेज १९)।

अनुसन्धानकर्ता खोजराज गोलेका अनुसार,‘गाउँको देउतालाई नै ‘स्हिङ्ग ल’ भन्ने गर्दछन्। तामाङ बोन भाषामा ‘स्हिङ्ग’ शब्दले ‘गाउँ’लाई जनाउने गर्दछ। त्यसैले ‘स्हिङ्गला ल’ भन्नाले गाउँलेले मान्ने गरेका वा गाउँमा स्थापित देउतालाई बुझ्नुपर्दछ। सिङ्ल्हदेवीले गाउँको सुरक्षा गर्नसक्ने हैसियत समेत राख्ने हुनाले गाउँ तथा समाजको सुरक्षार्थ त्यस्ता शक्तिको पूजाअर्चना गर्नुपर्ने आमविश्वास रहिआएको छ। गाउँको देउतालाई खुशी पार्न सकिएमा गाउँ दैवी प्रकोप, महामारी आदिबाट सुरक्षित हुने गर्दछ भने खेतीबाली, बस्तुभाउमा पनि राम्रो हुने आमविश्वास छ।

आफ्ना दुई छोरी हैजाको कारण मृत्यु भएपछि राजाले एकको नाममा मन्त्र खोपेको सोकसिङ गाडेर सिङ्ल्हमा कुङ्कर बनाए र अर्कीको नाममा त्यसैगरी नुवाकोट जिल्लाको फ्युकुरीमा अर्को कुङ्कर बनाए भन्ने किम्बदन्ती पाइने लेखक गोपाल फ्युबा तामाङ बताउँछन्।

उनले तिब्बतसँग व्यापारको लागि युद्ध हुनुपूर्व त्यहाँ (तिब्बत) का बोम्पोहरु समेत यहाँ आउने गरेको सुनिन आएको र गोर्खाली राजाले जवर्जस्ती आफ्नो अधिनमा लिन लाग्दा गोर्खाली (ज्यार्दी) फौजलाई लखेटेको एतिहासिक विरासत समेत रहेको उल्लेख गरेका छन् (सिङ्ल्ह, गोने ङ्या र मेला, पिजन खबर)।

आचार्य पद्मसम्भवले आठौँ शताब्दीताका महायानी बौद्ध धर्मको प्रचारप्रसार गर्दै बौद्ध शिक्षामा काटमार निषेध कडाइका साथ् लागू गरेका थिए। पद्मसम्भवअघि तामाङ गणराज्यहरूमा मात्रै बोम्पो प्रचलन रहेको थियो। तर, धर्म, संस्कार, संस्कृति बौद्धकरण गरिएता पनि तामाङ स्थानीयता रहेको ठाउँमा आज पनि बोम्पो प्रचलित नै रहेको भेटिन्छ। तामाङमा मात्र नभएर अन्य जनजातिमा पनि ज्योतिषी चिना हेर्न, झारफुक गर्न, भूत मन्छाउन, बली तथा भाकल चढाउन र देवीदेवताको पूजा आरधना गर्न बोम्पोको प्रयोग आवश्यक रहेको लेखक फ्युबा बताउँछन्।

विद्वान लेखक स्वयम्बरसिंह लामाका अनुसार छैठौं शताब्दीको उत्तराद्र्धमा तिब्बतको तोन पा शेन् रब मिबोचेद्वारा स्थापित परम्परा नै बोम्पो पद्दति हो। पछि यसले धर्मको रुप लियो। डक्पा र शेपा मिबोचेले बोम्पो बनी थप शक्तिशाली मन्त्रको अध्ययन गरेका थिए। बोम्पोबारेमा नेपालीको ध्यान खासै देखिदैन तर विदेशी अनुसन्धाताहरूले प्रशस्त खोज अनुसन्धान गरेका छन्। बोम्पो धर्म र बौद्ध धर्मको अस्तित्व अलगअलग समानान्तर तरिकाले अगाडि बढेको पाइन्छ (तामाङ बोम्पो : एक प्राकृतिक चिकित्सक, गोपाल फ्युबा)।

फेरि बिजुलुङ ढुङ्गामा फर्किऊ..!

यति ठूलो ढुङ्गा अन्त कहीँ उभिएको दाबी अन्यत्रबाट आएको नपाइएको गाउँपालिकाका अध्यक्ष रणबहादुर तामाङ बताउँछन्।

‘यस आइसोलेटेड ढुङ्गालाई हामीले नेपालकै ठूलो ढुङ्गा भनेर दाबी गरेका छौँ। यस ढुङ्गाको उचाई ७३ मिटर रहेको छ भने लम्बाई २०० मिटर रहेको छ’, उनी अगाडि भन्छन्,’नमस्ते आकारको यस ढुङ्गा सिङ्ल्ह मानेतिर फर्केको हुनाले किम्बदन्तीप्रति विश्वास जाग्दछ।’

ल्याक्चे कुण्ड (सुनको कचौरा)तर्फ आइरहँदा लोपोन्मुख पानीघट्ट पनि देख्न सकिन्छ। जसको तल बच्चाहरू ढुङ्गे धारामा नुहाइरहेका छन्। ढुङ्गे धारामा उभिएर हेर्दा बिजुलुङ ढुङ्गाको सम्पूर्ण आकार एकसाथ ठम्याउन सकिन्छ। जहाँबाट हेर्दा ढुङ्गाको टुप्पोमा नेपालको राष्ट्रिय झन्डा फरफराई रहेको देखिन्छ। ढुङ्गाको टुप्पोसम्म नै युवाहरू जान सक्छन् तर पाका उमेरका व्यक्तिहरूलाई भने यस ढुङ्गा चढ्न समस्या नै छ। प्राकृतिक विरासतलाई नभत्काऊ, नचोइटाऊ भनेर आफूहरूले ढुङ्गा चिथोरेर सिँढी नबनाएको अध्यक्ष तामाङ बताउँछन्।

तसर्थ, एउटा छुट्टै इतिहास बोकेको यस अनौठो ढुङ्गालाई संरक्षण तथा संवर्द्धन गरी विश्व सामु चिनाउनुमा गाउँपालिका लागिरहेको छ। यस ढुङ्गा कुरीबासीको लागि मात्रै नभै सिङ्गो नेपालकै एक पर्यटन गन्तव्य हुनेछ। आक्कलझुक्कल वाह्य पर्यटकहरू यहाँ आइपुगिरहेको यी दिनहरूमा पदयात्रा सहयोगी र स्रोत व्यक्तिहरुको नामवली समेत अभिलेखिकरण गर्नुपर्ने देखिन्छ। बिजुलुङ ढुङ्गा आइपुग्ने व्यक्तिहरू सिङ्ल्ह लेकसम्म पुग्ने हुँदा योजनाका खाकाहरू कोर्दा यस्ता उपेक्षित र महत्वपूर्ण स्थानहरुको बारेमा स्थानीय सरकारहरू थप गम्भीर हुनु आवश्यक देखिन्छ।