- डा. नवीनवन्धु पहाडी
नेपाल गाउँ नै गाउँको देश हो । यहाँको गाउँ भन्ने बित्तिकै हाम्रो स्मृतिबिम्बमा कौसी र बार्दली भएका साना साना पालीयुक्त घरहरु, लिस्नु हालेर उक्लनुपर्ने धन्सार, घर अगाडि सानो आँगन, घरकै छेउछाउमा गाईवस्तु र कुखुरा बाख्राको आश्रय हुने गोठ, घर अगाडिको आँगनका छेउछाउमा मग्मगाइरहने तिहुरे, लाहुरे तथा मखमली, बेली, चमेली लगायतका फूलहरुको महक आँगनीको डिलमा बसेर हेर्न सकिन्थ्यो हाम्रा गाउँघरतिर । घरको अगाडि पाली हुन्थ्यो र त्यसभन्दा तल फलैंचामा बसेर बुढापाकाहरु हुक्कामा तमाखु तानिरहन्थे ।
घरभित्र गग्रेटो र त्यसमाथि गाग्रीमा पानी राख्ने प्रचलन पनि हाम्रो गाउँका घरहरुको पहिचान थियो । पहाड होस् कि तराइ, हिमाल होस् कि उपत्यका; सबैतिर मिलेर बसेका झुरुप्प बस्ती र त्यसका आडतिर गाउँको समस्या छलफल गर्न बनाइएका चौतारीले पनि गाउँकै परिचय बढाइदिन्थ्यो ।
तर अहिले धेरैकुरा बदलिएका छन् – गाउँघरतिर ।
चौतारा र त्यसको क्षेत्रफल घट्दै गएको छ । भूइँचालोले ढलेका गाउँबस्ती उठ्दै गर्दा मौलिकता मासियो । मासिनुको पछाडि कुनै शैतानी चलखेल पो थियो कि भन्छन् अभियन्ताहरु । यसै क्रममा अभियन्ता राजु भट्ट भन्छन्, "भूइँचालोसँगै विदेशी षड्यन्त्रको शिकार भएर हाम्रा नीति निर्माताहरुले मौलिकता ठहरै पारिदिए । हाम्रा सनातन परम्परागत इन्जिनियरिङबाट बनेका सानासाना हावा खेल्ने सजिला मौलिक घर बनाउने प्रचलनलाई दुरुत्साहन गर्ने प्रवृत्तिले अहिले अस्वस्थ्यकर घरहरु बने । न जनताका आफ्ना धान मकै थन्याउने बुइँगल छ । न घर परिवारसँगै बस्ने/ संवाद गर्ने, खाना खाने फराकिलो मझेरी, भण्डार र भान्साघर नै छ । यसले घर परिवारको मौलिक प्रेम पनि सकिंदै छ र विघटन उन्मुख जस्तो हाम्रा पारिवारिक व्यवस्था छ ।"
अभियन्ता भट्ट नयाँ आधुनिक किसिमका कंक्रिटका घरहरू सहर बजार हुँदै गाउँसम्म पुर्याउनु र त्रिशूली, कालिगण्डकी लगायतका पुरातात्त्विक, धार्मिक एवम् ऐतिहासिक महत्त्व भएका नदीहरू दोहन गर्ने शृंखला समान्तर रूपमा अगाडि बढ्नु बिडम्बना भएको बताउँछन् । "यी सिमेन्टेड चाउचाउका कार्टुनजस्ता घरहरू पहिलो-दोस्रो विश्वयुद्धको उपज हो । त्यतिबेला युद्धरत सेनालाई रात बिताउन तलामाथि तला थपेर झ्याल-ढोका बन्द भएको जेल जस्तो घर बनाइएको थियो । लाहुर गएका नेपालीहरूमा पनि त्यसको प्रभाव पर्यो । कालान्तरमा त्यसले नेपालको शहर डिजाइन गरिरहेका इन्जिनियरलाई प्रभावित गर्यो । ती इन्जिनियरका शिष्यहरूलाई हालका ढुंगा-गिट्टी-बालुवा तस्करले प्रभावमा पारे । वैदेशीक स्वार्थ समूहलाई पनि नेपाली मौलिकता कसरी मास्ने भन्ने परेको थियो, भुइँचालो सहि बाहना भयो । निलो क्यापधारी यूएन लगायतले सो सुनौलो मौका किन चुकाउथे ?", उनी भन्छन् ।
भट्ट गण्डकी र कर्णाली प्रदेशमा जेनतेन पुराना ढुंगाको छानो लगाएको (गोल घर, घुमाउने घर आदि), बार्दली निकालिएको घरहरू देख्न सकिएपनि ती निकट भविष्यमै धुलिसात हुने जोखिम बढेको बताउँछन् । "घरहरू जीर्ण अवस्थामा पुगेका छन्, मर्मतसम्हार र सुरक्षाको विषयमा वृहत चासो आवश्यक छ", उनले भने ।
आजकाल गाउँघरहरु गाउँघर जस्ता छैनन्, भैँसेमा कताकति गाउँ भेटिन्छ !
घरका बनोट, चालचलन र गाउँको थातथलो तथा त्यहाँको प्रचलनले हाम्रा मौलिकता मास्ने आधार तयार गरेजस्तै अवस्था धेरै गाउँवस्तीहरुमा भएपनि धादिङ भैँसेका घलेहरुको भने मौलिकपन हराइसकेको छैन । उनीहरुले आफ्नोपन गुमाएका छैनन् । केही घरहरु भूँइचालोपछि भत्किएर नयाँ ढाँचामा पुनःनिर्माण भएपनि आफ्नोपन मासिइसकेको छैन । 'क्वाँटीपन' भने देखिएको छ । यद्यपि आफ्नोपन जोगाएरै बसेका छन् भैंसेका घलेहरु ।
उनीहरूका आफ्ना पुस्ता लिगलिगकोटमा राजा थिए । लमजुङबाट आएका द्रव्य शाह र तिनका पुस्ताले घलेहरुलाई लखटे । आफ्ना आफन्तहरु धादिङ्कै सत्यदेवी, कुम्पुरतिर पनि राज चलाएरै बसेका थिए तर नेपाल एकीकरणको समाप्तिसँग उनीहरूका कुल घराना छिन्नभिन्न भए । बडे र छोटे सत्ताका स्वादबाट पुर्खाहरु बाहिरिए । बाहिरिए पनि उनीहरुको नसा र रगतमा जोश उमङ्ग, खानपानमा विरासतको त्यो धङ्धङ्गी अझै कताकति झल्कन्छ ।
"साना साना ढुङ्गामाटोले बनेका र स्लेट ढुङगाले नै छाएका ११०० जति घरहरुले बनेको भैंसेको ओरपर सल्लाका सुसेली कहिल्यै हराउँदैन । धेरै वर्ष भयो मृग, घोरल कराएको सुन्न छोडेको ! नभए त बारीका कान्ला र डिलतिरै आएर रासलीला गर्थे । करेसा र आँगनमै बाघ कराउनु सामान्य थियो ", स्थानीय इन्द्र घले बताउँछन् ।
भैँसे घलेहरू चौधौं थातबास
उनीहरु आफ्नो कुलदेवताको पूजा नियमित प्रतिवर्ष गर्छन र त्यतिबेला आफ्नै भाषामा लेखिएको धार्मिक ग्रन्थ वाचन गर्ने चलन समेत छ, जसलाई उनीहरु पनि 'वेद' नै भन्छन् । मूथ थातथलोबाट छुट्टिंदै आएका घलेहरु भैंसेमा आइपुग्दा चौधौं थातबास भएको छ । उनीहरुले पूजा प्रार्थमा पढ्ने वेद मन्त्रमा पुर्खाहरु जहाँ जहाँबाट आए, जसरी जसरी आए त्यसको नालीवेली कहेका हुन्छन् । तिनीहरुकै पूजा सङ्कल्प मन्त्रमा उनीहरुको भोटबाट बसाइँ सर्दै तेह्र अन्य क्षेत्रमा डुलिसकेपछि भैंसे आएर अडिएको कुरा लेखिएको छ ।
उनीहरु जहाँबाट आएका हुन्छन् त्यहाँबाट कुलदेवताको पूजाविधि समेटिएको वेद नेपाली कागजमा सारेर ल्याएका हुन्छन् र त्यो लिपि भने देवनागरी नै छ । त्यहाँ लेखिएका केही शब्दहरु भने अलिकति गुरुङ लवजसँग निकट रहेको घले अभियन्ता राजेन्द्र घले बताउँछन् । उनीहरु शक्तिको उपासक ज्यादा देखिएका छन् । त्यसैले आफ्नो वस्ती ओरपर पञ्चदेवीको स्थापना गरेका छन् र टोल भाग लगाएर पूजाआजा गर्ने रीत बसाएका देखिन्छन् ।
कुल देवताको रुपमा उनीहरु शक्तिकै उपासना गर्दछन् र भेडाको बली दिन्छन् । गाउँमा चार देवीहरुको स्थापना गरेका छन् – थानीमन्दिर, कंकेश्वरी मन्दिर, कालिका मन्दिर रअन्नपूर्ण मन्दिर । भैंसेमा उनीहरु जति घर छन्, बाँढेर ती मन्दिरको नियमित पूजा चलाएका छन् । मेला लाग्ने बेला सबै मिलेर गर्छन् । एक खालको एकताको सौन्दर्य सुवास र धार्मिक आस्थाले सबैलाई एकै ठाउँमा बाँधिदिएको छ । दशै तिहार, माघे सक्रन्ति पनि उनीहरु धुमधामले मनाउँछन् । बिहेबारी र तिथि श्राध्द ब्राम्हणकै रीतिले गर्ने घलेहरुको आफ्नो भाषा भए पनि त्यहाँ घले भाषा प्रयोग गर्ने घलेहरु छैनन् । उनीहरुले कुल पूजा र मृत्युसंंस्कारमा मात्रै सांस्कृतिक भाषाको रुपमा घलेभाषा प्रयोग गर्ने गरेका घले संस्कार सुधारका अभियन्ता राजेन्द्र घले बताउँछन् ।
घलेहरु होमस्टे बनाएर आफ्नो सभ्यता र संस्कृति बचाइराख्न चाहन्छन्, संसारलाई आफ्नो पुख्र्यौली देखाइरहन चाहन्छन् । पृथ्वीराजमार्गको घाटबेसीबाट आधाघण्टाकै दुरीमा पुगिने भैंसेमा त्रिशुलीदेखि उठेर आएको तातो हावा चिसिएर शितल र आनन्ददायक भइसक्छ । गर्मीको उखरमाउलोमा पृथ्वीराजमार्ग तातो तावामा माछा छट्पटाइरहेका जस्तै भएर बस्नुपर्छ भने भैंसेमा शान्त र शितल मधुर परिवेशमा समय व्यतित गर्न पाउँछन् । त्यसैले पनि भैंसेमा होमष्टे राम्रोसँग चल्न सक्छ र त्यहाँका आम मान्छेको आर्थिक हैसियतमा निकै माथि उकासिन्छ । उनीहरुको सनातन रोधीं, सोरठी, रत्यौली जस्ता अनेक परम्परागत गीत तथा नाचहरु पनि समय समयमा प्रदर्शन गर्ने प्रचलन रहिआएको छ त्यसैले पनि घले होमस्टेको सम्भावना प्रवल छ ।
होमस्टे अर्थात घरवास व्यवस्थापन एक सस्तो, सर्वसुलभ र भरपर्दो होटेल व्यवसाय हो भन्न । आज दुनियाँ बनीवनाउ र महंगा खाना तथा आवासको सट्टा नितान्त स्थानीय, अर्गानिक,स्वास्थ्यवद्र्धक आहार विहारको रोजाईमा मन पराउन थालेका छन् । यसैले भन्न सकिन्छ कि, अबको शताब्दी पहिचानको हो र त्यो पहिचान जात धर्म, भाषा संस्कृति र सभ्यताको पनि हो । त्यसैले होमस्टे बनाएर घलेसंस्कृति सम्बर्धन तथा प्रवर्धन गर्न सकेमा घलेसंस्कृतिको विकास र संरक्षण हुने निश्चिय गर्न सकिन्थ्यो । गण्डकी प्रदेश अन्र्तगत पर्ने 'लमजुङ्गको घलेगाउँ'ले राष्ट्रियरूपमा जुन चर्चा-परिचर्चा पाएको छ, सो भैँसेको घलेगाउँले पनि पाउन सक्छ ।
