सिद्धलेक, जहाँ पृथ्वीनारायण शाह व्रतबन्धपश्चात् देशान्तर पढ्न आएका थिए

राजेन्द्र भट्ट (राजु झल्लु प्रसाद)

धादिङ जिल्लाको सिद्धलेक गाउँपालिकाभित्र पर्ने साबिकको नलाङ र सलाङ (हाल वडा नं. २, ३ र ४) को सीमानामा अवस्थित सिद्धलेक अर्थात् सिद्धबाबा मन्दिर जिल्लाकै ऐतिहासिक, धार्मिक तथा पर्यटकीयस्थल हो । श्री सिद्धेश्वर महादेव अर्थात सिद्धबाबाको नामबाट नै गाउँपालिकाको नाम ‘सिद्धलेक’ राखिएको हो । 

धादिङ सदरमुकाम धादिङवेशीबाट दक्षिणतिर १४ किमी दूरीमा रहेको यो मन्दिर ठाँटी भन्ज्याङबाट ४ किमीको दुरीमा रहेको छ । यहाँ रहेको १५२५ मि. अग्लो ढेवा डाँडाबाट धादिङ जिल्लाको सल्यानटार बाहेक साबिकका ४९ वटा गाविसहरू देख्न सकिन्थ्यो भने नेपालका १ दर्जनभन्दा बढी जिल्लाहरू देखिने सकिने स्थानीय बुढापाका बताउँछन् । जलवायु परिवर्तनका कारण हाल सो सम्भव देखिँदैन । यद्यपि सिद्धलेकलाई जिल्लाको ‘प्राकृतिक भ्यू पोइन्ट’को रूपमा परिचय गराउन भने सकिन्छ । यहाँबाट दिन खुलेको दिनमा काठमाडौंको धरहरा, मैधीकोट, गोर्खाकालिका, गोरखनाथ, पृथ्वीराजमार्ग विस्तारका दृश्यहरू, मलेखु, गजुरी, चरौदी, बेनिघाट आदि ठाउँहरू प्रष्ट देख्न पाइन्छ । ढुंगे छानो भएका नलाङ पात्ले गाउँका रित्तो हुँदो नेवार बस्तीहरू धादिङ्वेशीको बढ्दो सिमेन्टेड घरहरू पनि यहाँबाट एकसाथ् देख्न सकिन्छ । यस मानेमा सिद्धलेक वर्तमानकालीन समाज, मूल्यमान्यता, विकासचेत देख्नरनियाल्न मिल्ने ठाउँ पनि हो । 

सिद्धलेक हिमाल अवलोकनका लागि पनि महत्त्वपूर्ण छ । सिद्धलेकको आँगनमा उभिएर गणेश हिमाल, मनासलु हिमाल, लाङटाङ, अन्नपूर्ण, हिमचुली (चार पाटे) पाल्दोरपिक हिमशृङ्खलाका थुप्रै मनोरम दृश्यहरू ३६० डिग्रीमै देख्न पाउनु सौन्दर्यशाली र मनमोहक कुरा हो । डाँडाको फेदीबाट बगिरहेको त्रीशुली, बुढीगण्डकी, मिन्दुका नदीको नागबेली दृश्य रसपान गर्नु यहाँको अर्को विशेषता हो । काठमाडौंबाट नजिकै रहेको यस डांडामा एकसमय प्याराग्लाइडिङको मजा लिन विदशीहरू यहाँ आउने गर्दथे, जो हाल बन्द छ । सिद्धलेक सूर्योदय र सूर्यास्त दृश्य नियाल्ने उपयुक्त थलो समेत हो । 

सिद्धबाबा खासमा शिवजीको मन्दिर हो । यहाँ गणेश, मनसादेवी, लक्ष्मी, दुर्गा लगायतका मन्दिरहरू पनि छन् । यहाँ भक्तजनहरूले आफ्नो मनोकाङ्क्षा प्रकट गर्दछन् र सिद्धि प्राप्त गर्ने भएकाले समेत यो मन्दिरको नाम सिद्धबाबा रहन गएको जनश्रुति वा जनविश्वास पाइन्छन् । यसकारण यस क्षेत्रको इतिहास प्राचीनकालदेखि रहँदै आएको विश्वास गर्न सकिन्छ । यहाँ लोपोन्मुख देउराली एवम् बाघलाई पासा थाप्ने ढुंगाका संरचनाहरू समेत देखिन्छन् । 

सबै जाति, धर्म, वर्ग, वर्ण र लिङ्गका मानिसहरू सिद्धबाबा मन्दिरमा विविध उद्देश्य र लक्ष्य लिएर आइरहेका हुन्छन् । पछिल्लो समयमा युवा पुस्ताहरू समय बिताउन, मायाप्रेमलाई जीवनजोडीका रूपमा रूपान्तरण गर्न र पर्यटन प्रवद्र्धनमा टेवा पुराउन आउने गरेको पाइन्छन् । सिद्धबाबामा दर्शन गरेर, घुमघाम गरेर, सेल्फी खिचेर, टिकटक बनाएर, यहाँका बाँदरहरूलाई आफूले ल्याएका प्रसाद दिएर जिस्काउँदै, रमाउँदै मनोरञ्जन गर्ने भक्तहरू  पनि यहाँ भेटिन्छन् । पछिल्लो वर्षहरूमा जिल्लाबाहिरका व्यक्तिहरू समेत मन्दिर परिसरमा आउन थालेका छन्, यद्यपि यो सङ्ख्या बाक्लो भने छैन । सिद्धलेकलाई मुख्य गन्तव्य बनाएर ग्रामिण पर्यटनको उपयुक्त थलोको रूपमा नलाङ र सलाङलाई अगाडि सार्न सकिन्छ । यहाँको चिसो हावापानी, सांस्कृतिक विविधता, भागोलिक स्थिरता, कृषि जीवनशैली आदिका कारण यस भेगले विदेशी पाहुनालाई आकर्षण गर्ने तीव्र संकेतहरू देखाइरहेको छ ।  अतस् सिद्धबाबा मन्दिरमा आन्तरिक एवम् बाह्य पर्यटकको सङ्ख्या वृद्धि गर्न सकेको खण्डमा मन्दिरको आम्दानीले सिद्धलेक गाउँपालिकाको शैक्षिक, सामाजिक, वन, वातावरण, जैविक विविधता संरक्षण, पुरातात्त्विक वस्तुहरूको पहिचान,संवद्र्धन एवम् ऐतिहासिक, धार्मिक पर्यटन विकासमा प्रशस्त सहयोग मिल्ने देखिन्छ ।

किम्बदन्तीः

१. किम्बदन्ती अनुसार परापूर्वकालमा भगवान् शिवले आफ्नो ससुराली हिमालय पर्वतबाट नवदाम्पत्यपछि नयाँ जीवनसंगिनी पार्वतीलाई आफूप्रति सच्चा प्रेम भए(नभएको परीक्षण गर्न लुक्ने मनसाय गरि कहाँ जाने ? भन्ने सोचाई हुँदा श्लेषमान्तक वनमा वनविहार गर्न जान्ने निष्कर्ष निकाली हिमालय पर्वतबाट निस्किन लाग्दा सामुन्ने देखिने हालको सिद्धलेकमा आएको विश्वास गरिन्छ । 

२.अर्को कथनअनुसार, वनमा क्रीडा गर्न निस्कदा थकाई लागेपछि सिद्धलेकमा थकाई मार्न बसेका शिवले यहाँको दृश्य रमाइलो लागि आफ्नो एक अंश यहि छाडेको र ‘सिद्धबाबा’ नामले प्रख्यात भई हालसम्म विद्यमान रहेको विश्वास प्रचलित छ । 

३.स्थानीय लेखक शालिग्राम अर्यालका अनुसार, महादेवलाई पानी प्यास लाग्दा त्रिशूलीको पहरो खोपी त्रिशूली नदि सतहको पानी सोहोरी प्यास मेटाए, त्यहि त्रिशूलीको पुरानो डोब सिद्ध गुफा हो । र, त्यहाँ पैसा चढाउँदा धेरैबेर छिन्द्रिङ(छिन्द्रिङ गर्दै तल जान्छ र केहिबेरमा छपल्याङ्गको आवाज आउँछ । 

४.अर्यालका अनुसार, राजा जनकले जनकपुरबाट यस सिद्धबाबाको महत्त्व बुझी आएर सिद्धबाबाको मन्दिरको पहिलो निर्माण गरे ।(९सिद्धलेक पर्यटन विकास क्षेत्र,पर्यटकीय बिम्बचित्रमा धादिङ, पृ.१६३)

५. मैधीकोट, खड्कदेवीको मन्दिरमा व्रतबन्ध गर्न ल्याइएका पृथ्वीनारायण शाहलाई मैधीकोट व्रतबन्ध गराई सिद्धबाबा  मन्दिरमा देशान्तर पढ्न पठाइएको थियो । साथमा बली जैसी (अर्याल)थिए । (ऐ)

धार्मिक महत्त्वः

सिद्धलेकसँगै रहेको शिवलिङ्ग आन्तरिक तथा बाह्य दुवै खालका पर्यटकका लागि आकर्षणको धार्मिक केन्द्र बनिरहेको छ । ४ किलोमिटर जति तलबाट उठेको पहरोको चुचुरोमा ठडिएको शिव लिंगको हिन्दु धर्मावलम्बीहरूले शनिवार, सोमबार एवं शिवसँग प्रत्यक्ष र अप्रत्यक्ष रूपमा जोडिएका विभिन्न धार्मिक चाडपर्वका दिनमा सिद्धबाबाको मन्दिरमा पूजाआजा गर्ने गर्दछन् ।  

विशेषतः यहाँ फागुपूर्णिमा, शिवरात्रि, हरिबोधनी एकादशी आदि पर्वमा भव्य मेला लागे गर्दछ, त्यसमा पनि शिवरात्रिको मेला अझ विशेष हुने गर्दछ । यस अवसरमा श्रद्धालु भक्तजनहरूले फूलको डोली ल्याउने, जाग्राम बस्ने गर्दछनं । २०र३० वर्ष अघिसम्म यहाँ झ्याली, झाम्टा, खैजेडीसहितका स्थानीय लोकभाकाहरू प्रस्तुत भएका देखिन्थे, जो हाल हराउँदै छ ।

सिद्धलेक धार्मिक पर्यटन तथा सांस्कृतिक महोत्सवस् पछिल्लो समय  सिद्धलेक धार्मिक पर्यटन तथा सांस्कृतिक महोत्सव बर्सेनि आयोजना हुँदै आएको पाइन्छ । २०७९ फागुन ०७ गते यहाँ तेस्रो सिद्धलेक धार्मिक पर्यटन तथा सांस्कृतिक महोत्सव सम्पन्न भएको थियो । सो कार्यक्रममा राष्ट्रिय स्तरका कलाकारहरू खेम सेन्चुरि, रिता रावत, बिन्दा परियार लगायत स्थानीय कलाकारहरूको साथमा गोधूलि सांस्कृतिक परिवारले सांस्कृतिक प्रदर्शन गरेका थिए । मन्दिर दर्शनसँगै धार्मिक पर्यटन तथा सांस्कृतिक महोत्सव अवलोकनको लागि दर्शनार्थीहरूको निकै भिड लागेको थियो । मेलामा व्यापारको लागि स्टलहरू बुकिङ हुने गर्दछ । हरेक वर्ष सो मेला ५ हजार भन्दा बढी दर्शनार्थीहरूको भीड लाग्ने गर्दछ ।

मेलाको अवसरमा ‘मिनि म्याराथुन दौड प्रतियोगिता’ समेत हुने गर्दछ । ‘स्वास्थ्य र राष्ट्रका लागि खेलकुद, धार्मिक एवं पर्यटकीय क्षेत्र विकास र प्रवद्र्धनमा खेलकुद’ भन्ने नाराका साथ चक्रदेवी सामुदायिक समाज, ज्यामिरस्वाँरा ९नलाङ० धादिङले नलाङ ठाँटी भञ्ज्याङ देखि सिद्धबाबा मन्दिरसम्म दौड प्रतियोगिता आयोजना गर्ने गर्दछ । आन्तरिक तथा बाह्य पर्यटन प्रवद्र्धनका लागि सिद्धलेक ढेवाडाँडा समाज नेपालले गाउँपालिकाको समन्वयमा विगत केही वर्षदेखि सिद्धलेक धार्मिक पर्यटन तथा सांस्कृतिक महोत्सवको आयोजना गर्दै आएको छ । महोत्सवमा रेडक्रस नलाङ उपशाखाको आयोजनामा सिद्धबाबा मन्दिर परिसरमा बृहत् खुल्ला रक्तदान कार्यक्रम समेत हुँदै आइरहेको छ । 

सिद्धबाबा मन्दिरमा पूजाआजा गर्नमात्र होइन, बिहे, व्रतबन्ध जस्ता कार्यका लागि पनि भक्तजनहरू पुगिरहेका हुन्छन् । सिद्धबाबा मन्दिरको ऐतिहासिक एवम् धार्मिक महत्त्वका बारेमा खोज, अध्ययन र अनुसन्धान  गर्न आउनेहरूको सङ्ख्या भने न्यूनप्रायस् छ, जसका कारण यस क्षेत्रका बारेमा निकै कम जानकारी मात्रै सार्वजनिक भएका छन् । सिद्धलेक एवम् ढेवा डाँडाका प्रायस् जानकारीहरू स्थानीय अनुभव र किम्बदन्तीहरू आधारित छन्, जसबाट आंशिकरुपमा यथार्थको बोध गर्न सकिन्छ । सिद्धलेकबारे हालसम्म शालिग्राम अर्यालद्वारा ‘सिद्धलेक(सिद्धबाबा’ नामक संक्षिप्त पुस्तक वि।सं। २०६० सालमा प्रकाशित भएको यस पंक्तिकारलाई थाहा छ । यस अलवा यसबारे खोजी(अनुसन्धान हुन् सकेको छैन । यसकारण सिद्धलेकको ऐतिहासिक काल निर्धारण गर्नका लागि ऐतिहासिक स्रोतहरू जोहो एवं पुरातात्त्विक अन्वेषण अत्यावश्यक छ । 

ऐतिहासिक काल निर्धारणः

सिद्धलेकका सम्बन्धमा ठोस ऐतिहासिक सामाग्रीहरू फेला पार्न नसकिएपनि लेखक शालिग्राम अर्यालले पस्किएको पछिल्लो किम्वदन्तीहरूलाई आधार मान्दा पृथ्वीनारायण शाहको व्रतबन्धको प्रसंगलाई आधार मानि केहि कुरा प्रष्ट पार्न सकिन्छ । 

बाबुराम आचार्यकृत ‘श्री ५ बडामहाराजाधिराज पृथ्वीनारायण शाहको सङ्क्षिप्त जीवनीअनुसार, “इसं १७३३ ९वि।सं। १७९०० मा श्री ५ युवराज पृथ्वीनारायण शाहको उमेर एघार वर्ष भएको हुनाले यस वर्षभित्र उनको ब्रतबन्ध हुनु अनिवार्य थियो । रानी चन्द्रप्रभाले राजदरबारको गृहव्यवस्था ठीक राखेकी हुनाले नरभूपाल शाह राजकाजबाट पर रहे पनि व्रतबन्धको कार्यलाई हर्जा केही थिएन । नरभूपाल शाहलाई गोकुलविलास पाँडेले मन्त्र सुनाएका हुनाले उनका छोरा–भतिजाहरू गुरु बन्न तत्पर थिए । तर, नरभूपाल शाहदेखि माथिका युवराज र राजकुमारहरूलाई मन्त्र सुनाउने काम मिश्र घरानाले गरिआएका र राजनीतिक पेच लगाएर नरभूपाल शाहलाई गोकुलविलासले सावित्रमन्त्र सुनाएका थिए । 

गुरुवंश बदलिनाले नरभूपाल शाहको यस्तो अवस्था भएको हो भन्ने विचार गोर्खामा उठ्यो र रानी चन्द्रप्रभाले मिश्रघरानाका श्रीहर्ष मिश्रलाई बोलाएर मन्त्र सुनाउन लाउने प्रबन्ध मिलाइन् । चन्द्रप्रभाले पाँडेहरूले बाधा नदिऊन् भनेर श्री ५ पृथ्वीनारायण शाहलाई सिकारको बहाना गरी धादिङ इलाका मैदी ९मैधी० का एक देवस्थलमा लगी व्रतबन्ध गराएर श्रीहर्ष मिश्रलाई सावित्रमन्त्र सुनाउन लगाइन् ।”

यस तथ्यको आधरमा विसं १७९० आसपास आइपुग्दा यस क्षेत्र जनमानसमा परिचित थियो भन्न सकिन्छ, जसकारण पृथ्वीनारायण शाहलाई यहाँ  देशान्तर पढ्न पठाइएको थियो । दिशाको ज्ञान देशान्तरमा अन्तर्निहित हुन्छ । यसैले देश देशान्तर ज्ञान गर्न सक्ने हुन  अर्थात् भनौँ त्यो देशन्तरीय ज्ञानलाई व्यवहारमा उतार्नु परेको समयमा प्रयोग गर्नका निम्ति यो व्यवस्था हिन्दू संस्कारमा भेटिन्छ । अतस् हामी भन्न सक्छौं कि दिशाको ज्ञान बिना नेपाल एकीकरण सम्भव थिएन र पृथ्वीनारायणले पहिलोपटक दिशाको ज्ञान लिएको ठाउँ पनि यहिँ सिद्धलेक नै हो । हिन्दू संस्कारमा दिशाको ज्ञानका निम्ति व्रतबन्ध एवं विवाह संस्कारमा दिनमा सूर्य हेर्ने र रातमा ध्रुवतार हेर्ने विधान आज पनि छ । 

पुरातात्त्विक अनुसन्धानको पर्खाइमा सिद्धलेक

धार्मिक विश्वासका आधरमा प्रचलित किम्बदन्तीहरू र अप्रमाणित ऐतिहासिक स्रोतहरूको बलले सिद्धलेकको महिमा अगाडि सार्न कठिन पर्दछ ।  साथै, नेपालको इतिहास लेखनमा प्रशस्त समस्याहरू ९प्रथमकालिन अवस्थामा युरोपियन हस्तक्षेप, ऐतिहासिक स्रोतहरूको अपर्याप्तता र अस्पष्टता, इतिहास लेखनमा राजनीतिक ९जो माथि छ० प्रभाव एवं प्राचिन दस्तावेजहरूको किनबेच आदि० भएका कारण ठीकठीकसँग सिद्धलेकको बारेमा भन्नका लागि गाह्रो छ । यसकारण यस भेगको पुरातात्त्विक एवं भौगोर्भिक अध्ययन, अन्वेषण एवं  अनुसन्धान हुने हो भने सिद्धलेकमा अकथित उज्याला पक्षहरू अगाडि आउने कुरामा कुनै शंकै रहेन । 

उसै पनि सिद्धलेक वरपर (नलाङ र सलाङ दुवैपट्टी)निकै पुराना प्रतित हुने ढुंगाहरू देखिन्छन्, जसको भौगोर्भिक अनुसन्धान हुने हो भने खानीजन्य सम्भावनाहरू पनि अगाडि आउने थिए । ‘डा.हेमसागर बरालको एक अध्ययन अनुसार, ७ करोड वर्ष पुरानो पत्थर सिद्धालेकमा भएको संकेत पाइन्छ (स्रोतः हरिप्रसाद सिलवाल, पर्यटकीय आँखामा नलाङ, पर्यटकीय विम्बमा धादिङ, पृ. ९०० ।’ सिलवालका अनुसार यहा जाँते ढुङ्गा पनि रहेको छ । 

हरिप्रसाद सिलवालको तथ्यमाथि खण्डनस्  खतिवडाले उल्लेख गरेका बरालसँग यस कुराको पुष्टि माग्दा ७ करोड वर्ष नभई १७० करोड वर्ष पुरानो पत्थर कालिदह क्षेत्रमा भेटिएको  बताए । थोपाल किनारकको कालिदह क्षेत्रमा भेटिने पत्थरहरू जीवअवशेष नभई अवशेष मात्रै रहेको र यसलाई ‘रिपल माक्र्स’ भनिने उनले बताए । डा। बरालको कुरालाई भूगर्भशास्त्री डा। तारानिधि भट्टराईले पनि पुष्टि गरेका छन् । भट्टराईका अनुसार थोपाल खोलाको किनाराको कालिदह क्षेत्रमा महाभारत लेक पाइने चट्टानहरूमध्ये सबैभन्दा पुरानो चट्टान (१७०१८० करोड वर्ष पुरानो) मा गणना गरिने हुनाले भूगर्भका विद्यार्थीहरूलाई बर्सेनि यहाँ ल्याइने गरिन्छ ।

बराल एवं भट्टराई दुवैले सिद्धलेकबारे नभई कालिदह क्षेत्रबारे बताएका हुनाले सिद्धलेकमा पाइने पत्थरहरू कति पुरानो हुन् भनि निक्र्यौल गर्न कठिनाई देखिएको छ । किनभने कालिदह र सिद्धलेकको उचाई फरक छ ।  साथसाथै, बरालले ‘१७० करोड वर्ष भन्दा ७ करोड सुनिएको हुन् सक्ने’ बताएकाले सिलवालको तथ्य पुष्टि हुन् सकेन । यद्यपि, यस भेगमा पुराना पत्थर छन् भन्ने पुष्टि भएता पनि कति पुरानो हुन् भनि पुष्टि गर्नका लागि यसबारे भूगर्भशास्त्रीहरूले खोजअनुसन्धान गर्न भने अब अत्यावश्यक भइसकेको छ ।

थप कथनः 

१ शिव लिंग सारियोस् हाल जहाँ सिद्धलेक मन्दिर (शिवलिंग) निर्माण गरिएको छ, त्यो पहिले मन्दिरदेखि तल रहेको गुफा (गुहा) मा रहेको र त्यहाँ आऊजाऊ गर्न गाह्रो भएकाले माथि सारिएको स्थानीयहरू बताउँछन् । यसकारण यस क्षेत्रमा रहेको सो गुफा (जहाँ पहिले तपस्वी ध्यान गर्दथे)  बारे छुट्टै अध्ययन आवश्यक छ । गुहा, गुहालेख एवं गुहाचित्रहरूको अतिरिक्त यहाँका महत्त्वका सम्पदाहरूको बारेमा गहिरिएर अध्ययन, अनुसन्धान गरि विस्मृतिको गर्भमा यत्रतत्र छरिएर रहेका अनेकौँ प्राचीन सम्पदाहरूलाई प्रकाशमा ल्याउनु अत्यावश्यक भइसकेको छ । 

२ लावारिस जोगी कुटीस् सिद्धलेकको पछाडिपट्टि भित्तो अर्थात् सलाङ आरुवास (वडा नम्बर ४) माको एक थुम्कोमा लावारिस अवस्थामा एक पुरातात्त्विक अवशेष देखिएको छ, जसबारे सोध्दा स्थानीयले यस ठाउँलाई कुटीडाँडा एवं जोगीडाँडा दुवै नामले बोलाउने गरेको पाइयो । स्थानीयका अनुसार, यहाँ सिद्धलेक मन्दिरमा ध्यान तपस्या गर्ने सिद्ध पुरुष (जोगी) हरू यहाँ बसोबास गरि बस्ने गर्दथे । यी जोगीहरू दशनामी वा नाथ साम्प्रदायिक हुनुपर्दछ ।  यसकारण अरुवास क्षेत्रमा आज पनि दशनामी समुदायका मानिसहरूको पातलो बसोबास भेट्न सकिन्छ । (अभिलेख अनुसार शाहवंशले विभिन्न समयमा नाथ सम्प्रदायलाई राजकीय सम्मान प्रदान गरेको थाहा हुन्छ । नेपाली परम्पराअनुसार नाथ सम्प्रदायको इतिहास राजा नरेन्द्रदेवको पालादेखि सुरु भएको हो ।)

आरुवासको गाउँले बजार क्षेत्रदेखि मास्तिर लाग्दा एउटा खानेपानी ट्यांकी भेटिन्छ । त्यहाँदेखि सिधै उँभो जंगलतर्फ गइरहने हो भने एउटा सुन्दर चौतारो भेटिन्छ, जुन केहि उचो स्थानमा रहेको छ ।  चौतारो आसपास पनि केहि पुराना ढुंगाहरू छरपष्ट अवस्था रहेको देख्न सकिन्छ । चौतारो हुँदै अघि बढीरहँदा ५० मिटर जति अगाडि ढुंगाको घेरा लगाइएर छेकिएको ६ कोठे कुटीको अवशेष देख्न सकिन्छ । प्रायस् गाह्रोहरू भुइँमा पुगीसकेता पनि तल्लोपट्टिका दुई वटा कोठाको गाह्रोले यहाँ मान्छे आवादी रहेको संकेत गर्दछन् ।  कुटीको लावारिस अवस्थालाई नियालिहेर्दा( मास्तिर ३ वटा कोठा र तल्लोपट्टि ३ वटा कोठा (गाह्रोको अवशेष) देखिन्छ । बीचमा १ मिटर लामो बाटो जस्तो देखिन्छ । यत्रतत्र छरिएर रहेका चाक्ला ढुंगाहरूले यस कुटी १०० वर्ष  अगाडि निर्माण भइसकेको बताउँछ । सिद्धलेक ध्यान गर्ने तपस्वी एवं शिव भक्तहरूले कुन स्थानबाट कहिलेदेखि आई यहाँ आवाद थालेका होलान् भन्ने जिज्ञासा निवारणका लागि थप अध्ययन, अनुसन्धानको  आवश्यक छ । 

पस्दापस्दैको एउटा कोठामा धूपबत्ति गरिएको ढुंगा समेत देखिएकाले पछिल्ला दिनहरूमै कसैले त्यसो गरेको अनुमान गर्न सकिन्छ । साथै, यहाँ चुरोटका ठुटा, वियरको बोतलका टुक्राहरू समेत देखिएकाले यस स्थानलाई जोगाउन पहलकदमी थालिहाल्नुपर्ने टड्कारो आवश्यकता देखिन्छ । सिद्धलेकसँग जोडिएको यस कुटीडाँडाको पुरातात्त्विक मात्रै नभई समाजिक र सांस्कृतिक समेत मूल्य रहेकाले यसको जगेर्ना हुनु आवश्यक छ । सुनसान वन क्षेत्रमा रहेको यस लावारिस पुरातात्त्विक सम्पदाको हिफाजत गर्न सकेमा नाथ सम्प्रदाय एवं हठयोगप्रति झुकाव राख्ने, शिवले चलाएको बाह्रपन्थ(सतनाथ, धर्मनाथ, पाउ, पागल, रावल, राम, आइपन्थी, कपलानी, नरेश्वरी, दरयानाथी, मन्नाथी र गंगानाथी) प्रति विश्वास गर्ने, । 

आरुबास क्षेत्रवरपर एउटा पुरानो गुफा समेत रहेको स्थानीय व्यापारी (मगर थरका)ले बताएकाले सो गुफाको संरक्षण एवं प्रचारप्रसार आवश्यक देखिन्छ । कुटिडाँडा र यस वरपरको स्थान सिद्धलेकको पुरातात्त्विक प्रमाणकेन्द्र समेत हुन् सक्ने भएकाले  यहाँको संरक्षण, संवद्र्धन अत्यावश्यक छ । 

जैविक विविधताको केन्द्र ‘सिद्धलेक’

जैविक विविधता मानव संस्कृति तथा सभ्यताको अभिन्न अंग भएकै कारण जैविक स्रोत मानवजातिको जीविकोपार्जन, परम्परा, तथा संस्कारसँग अन्योन्याश्रित छन् । परापूर्वकालदेखि नै नेपाली सनातन परम्पराले विभिन्न वनस्पति तथा प्राणीलाई विभिन्न भगवान्का रूपमा आस्था राखी पूजा गर्दै आएको छ । विशेष गरीकन हिन्दु धर्मावलम्बीले वर, बेल, रुद्राक्ष र अशोकलाई भगवान् शिव, पीपल र बाबियोलाई भगवान् विष्णु, शमी र दुबोलाई गणेश, तुलसी र अमलालाई लक्ष्मी, कुश र पलाँसलाई ब्रह्मा अनि खयरलाई अग्निका रूपमा स्विकारेको देखिन्छ । यसकारण, जैविक विविधता सम्बन्धि परम्परागत ज्ञानको दस्ताबेजीकरण तथा स्थानीय स्तरमा लाभ बाँडफाँटसम्बन्धी नीतिगत धारणासहित सिद्धलेकलाई अगाडि सर्न अत्यावश्यक छ ।  

सिद्धलेक प्राकृतिक पर्यावरणका लागि आकर्षक स्थान भएको कुरा माथि पनि पर्यो । अतएवस् अब यहाँ मुख्य प्राकृतिक विशेषताहरू अगाडि सारिनेछ । नेपालमा मात्रै पाइने काँडेभ्याकुर चरा यहाँ ठुलो संख्या पाइन्छ । यससँगै, यहाँ सिकारी गिद्ध लगायत ५ थरि गिद्धहरू, चील, बाज, चिबे, हुँइचील, वन कुखुरा, तित्रा, कालिज, लाहांचे, लाटोकोसेरो, रानीचरी, सुनचरी, पानी हाँस, चिबे, काफल पाक्यो चरा, सुगामैना लगायतका चराहरू पनि देखिने गर्दछन्, जसमध्ये कतिपय वैश्विकरूपमा अति संकटापन्न प्रजातिमा पर्दछन् । वन्यजन्तुतर्फ, खरायो,  फ्याउरो, ढेंडु बाँदर, न्याउरी मुसा, लोखर्के लगायतका जीवहरू देखिन्छन् । वनस्पतितर्फ लालीगुराँस, श्वेतगुराँस, काफल, कट्टुस र दर्जनौं फूलहरू पाइन्छन् । यहाँ विभिन्न जडिबुटीजन्य एवं धार्मिक महत्त्वका बोटविरुवा पाइने हुनाले यसको संरक्षणतर्फ उचित ध्यान दिन जरुरि छ ।  विशिष्ट भौगोलिक अवस्थिति, मौसम तथा जलवायुको विविधता तथा यिनीहरूको सम्मिश्रणबाट विशिष्ट पारिस्थितिक प्रणालीको उपस्थितिले गर्दा सिद्धलेकलाई पालिकाको जैविक विविधता केन्द्रको रूपमा अगाडि सार्न सकिन्छ । 

सिद्धलेकलाई देशकै पर्यटकीय हबको रूपमा अगाडि सार्न आवश्यक ः

सिद्धलेकलाई सार्वजनिक कार्यक्रमको रूपमा एउटा प्रभावकारी पर्यटकीयस्थलको रूपमा विकास गर्न अत्यावश्यक भइसकेको छ किनभने कुनै बेला पर्यटक नभएर सुनसान हुने देशका तमाम ठाउँहरूमा नेपाली नयाँ वर्ष, जात्रा(मेला, पर्व एवम् अङ्ग्रेजी नयाँ वर्षहरूमा अप्रत्याशित रूपमा आन्तरिक पर्यटकको ओइरो लाग्न थालेका उदाहरणहरू प्रशस्त छन् । पहिला पहिला घरबाट निस्कन हुँदैन भन्ने चलन थियो, तर आजभोलि घुम्दा धेरै कुरा सिकिन्छ भन्ने भाष्य बलियोरूपमा स्थापित भएको छ । पछिल्लो समय विकसित यस संस्कारबाट सिद्धलेकले फाइदा लिन आवश्यक छ । ‘पहिला देश अनि विदेश’ भन्ने भावनाले प्रेरित भएर देशका कुनाकन्दरा चाहरिरहेका ट्राभल ब्लगर, बाइकर्स, अनुसन्धानकर्ता एवम् भूगोल(इतिहास एवम् वातावरण विधाका विद्यार्थीहरूलाई आकर्षित गर्ने गरि नीतिनियम तर्जुमा गर्नतर्फ पालिकाले ध्यान दिएका निकट भविष्यमै सिद्धलेक र धादिङ पर्यायवाची शब्द हुनेछन् । 

यसैगरी, सिद्धलेक मन्दिर परिसर धार्मिक महत्त्वको स्थल भएकाले भारतीय पर्यटक आकर्षण गर्ने थलो बन्न सक्दछ । काठमाडौँबाट नजिक रहेकाले एवम् पृथ्वी राजमार्गदेखि एकाध घण्टामा यहाँ पुग्न सम्भव रहेकाले सिद्धलेकको भौगोलिक, पारिस्थितिक, वातावरणीय एवम् धार्मिकरऐतिहासिक विशेषतालाई प्रचारप्रसार गरि पर्यटकको आकर्षणको केन्द्र बनाउन सकिन्छ । हरदम चिसो मौसम यहाँको विशेषता हो, जसले हरेक क्षेत्रका पर्यटकलाई हरदम लोभ्याउने निश्चित छ । यसैगरी, जङ्गलको बिचमा अवस्थित यस शान्तभूमी विराट ऐतिहासिक, प्राकृतिक चिनारी भएको ठाउँ भएकाले यसमार्फत जिल्लाको मात्रै नभई समग्र देशकै पर्यटन प्रवद्र्धन हुनेछ । यस एक्लो र सुनसान ठाउँले अनेकन् सम्भावनाहरू बोकेको मर्मलाई सरोकारवाला निकायले बिर्सन हुँदैन । 

सिद्धलेकलाई पर्यटकीय हबको रूपमा अगाडि सार्नका लागि केही कामहरू तत्काल गर्न आवश्यक देखिन्छ । प्रमुखतस् यसलाई शिवरात्रिको दिनमा भीड लाग्ने थलो मात्रै नबनाई बाह्रै मास पर्यटकीय चहलपहल हुने ठाउँ बनाउनतर्फ आवश्यक योजनाहरू तर्जुमा गरिनुपर्छ । यसपश्चात्, मन्दिर दर्शन गर्न आउने देशका विशिष्ट पहिचान बनाएका महानुभावहरूलाई स्वागत, सत्कार र मन्दिरका बारेमा जानकारी गराउने कामलाई प्राथमिकता दिनुपर्दछ । यसैगरी, मन्दिरमा आउने भक्तजनहरूलाई फूलप्रसादी र खाजा चमेनाको सेवा नीजिस्तरबाट व्यवस्था  मिलाउन आवश्यक छ । यहाँ होमस्टे, ग्रामिण मौलिक खाना(खाजा घर निर्माण गर्दै यातायाव सेवालाई सहज र सुविधायुक्त बनाउनतर्फ कार्ययोजनाहरू लक्षित हुनुपर्दछ ।

मन्दिर समितिले आफ्नो वार्षिक साधारण सभा, संरक्षक निकाय, सरोकारवाला संघसंस्थाहरूकाबीच आफ्नो प्रगति प्रतिवेदन,आर्थिक प्रतिवेदन पेस गरी खर्च सार्वजनिकीकरण गर्दै  पेस गरिएका सबै खालका प्रतिवेदनहरू सम्बन्धित वडा कार्यालय, गाउँपालिका, जिल्ला प्रशासन कार्यालयमा पेस गर्ने पद्धति विकास गर्न आवश्यक छ, जसमार्फत पारदर्शिता झल्किने छ । मन्दिरले मुख्यतः एक साधुको व्यवस्था गरि मन्दिर परिसरमा दैनिक धुनी जलाउन एवम् पूजापाठको व्यवस्थाका लागि पुजारी नियुक्ति गर्नु आवश्यक छ । यसपश्चात्, मन्दिर क्षेत्रमा रहेको वनमा धर्मशाला निर्माण गरि भक्तजनहरू यसतर्फ आकर्षित गर्न सकिन्छ । मनकामना मन्दिर क्षेत्रमा झैँ सिद्धलेकले पनि सिद्धबाबाको पहिचान दिने वस्तुहरू बेच्ने, व्यवस्था गर्ने कार्यनीतिहरू आगामी दिनमा अगाडि सार्न सक्नेछ । यस मन्दिरलाई थप गतिशील बनाउनका लागि सिद्धबाबा मन्दिर विकास समितिका पदाधिकारीहरू, यहाँ कार्यरत मूल पुरोहित, कर्मचारीहरू र पण्डितहरूको अथक प्रयास र लगानशीलता जरुरी हुन आउँछ ।

सिद्धबाबा मन्दिरको वृद्धिविकासका लागि निम्न कार्यहरू गर्नु मुनासिव देखिन्छः

मन्दिर क्षेत्रमा निर्माणाधीन आश्रम श्री सिद्धबाबा मन्दिर धूनी घर, मन्दिरहरूको निर्माण गराई सो वस्तुहरू पूर्णरूपले संरक्षण गर्ने ।

मन्दिर क्षेत्रमा स्थापित देवी देउताहरूको प्रातः काल सन्ध्याकाल दुवै कालमा परम्परा अनुसार नित्यपाठ आरति गर्ने अखण्ड धूनी बसी चिरकाल सञ्चालन गर्ने ।

मन्दिर क्षेत्रलाई पवित्र धार्मिक स्थलहरूको रूपमा गुरुयोजना अनुसार निर्माण कार्य गरि श्री सिद्धबाबा धार्मिक पीठको रूपमा विकास गर्ने । जोगी कुटीको संरक्षण र मर्मतसम्भार गर्ने 

परम्परा अनुसारको पर्वहरूमा प्रवचन, पुराण, अर्चना, कीर्तन, भजन, यज्ञादिको कार्यक्रम चलाउने ।

मन्दिर क्षेत्रमा धर्मशाला, असाहय अनाथहरूलाई सुविधाको व्यवस्था गर्ने र वृद्धाश्रमको व्यवस्था गर्ने ।

हिन्दू सनातन धर्म संस्कृतिको बारेमा सर्वसाधारणलाई बोध गराउन विद्वान, ज्ञाता, पण्डितहरूबाट प्रवचन, पुराण आदि गर्ने ।

मन्दिर क्षेत्रमा वृक्षारोपण गर्ने, वन, बुट्यानहरूलाई संरक्षण गरी तपोवनको रूपमा व्यवस्था मिलाई रमणीय पर्यटन स्थल निर्माण गर्ने आदि 

मन्दिर परिसरमा धर्मशाला निर्माण गरि आधुनिक सुविधा सम्पन्न तालिम हल बनाउने । सोही स्थानमा दुर्लभ धार्मिक पुस्तकहरू खोजेर आधुनिक पुस्तकालय तथा वाचनालय बनाउँदै लैजाने ।

गुरुकुल वा विद्यापीठ सञ्चालन गर्ने । जहाँ मैधीकोटमा व्रतबन्ध गराइने बटुकहरूलाई सिद्धलेकमा देशान्तरका लागि ल्याउने, त्यो नसकेमा  पृथ्वीनारायाण शाहको व्रतबन्ध र देशान्तरका प्रसंग झल्कने नाटकहरू वर्षमा एकचोटी प्रदर्शन गर्ने । 

पुराना भत्किएका मन्दिर र मूर्तिहरूको जीर्णोद्धार गर्ने र ती मन्दिर एवम् मूर्तिहरूलाई कलात्मक रूपमा विकास गर्ने । 

मन्दिरको इतिहासलाई खोजेर अनुसन्धानमूलक पुस्तक प्रकाशन गर्ने, वृत्तचित्र निर्माण गर्ने । ब्रोसियर, बुकलेटहरू प्रकाशन गर्दै जाने ।

सिद्धबाबा मन्दिर परिसरमा रहेको धार्मिक वनलाई धार्मिक पार्क एवं वन वाटिकाको रूपमा विकास गर्ने ।

मन्दिर पसिरमा नै सुरक्षाका लागि प्रहरी बीट राख्ने दीर्घकालीन सोच  अगाडि ल्याउने ।

प्रकोपमा परेका स्थानीयहरूका लागि राहत दिनका लागि अक्षयकोषको स्थापना गर्ने ।

मन्दिर विकास समितिलाई आवश्यक पर्ने विभिन्न खालका नियमावलीहरू तयार पार्ने ।

मन्दिरको आयस्रोत बढाउने खालका आयमुखी कार्यहरू अवलम्बन गर्ने तर यस्ता कामहरू गर्दा प्राकृतिक स्रोत दोहन नहोस् भनि सतर्कता अपनाउने, इत्यादि ।

सिद्धलेक पदमार्गुको रुट तयार गरि त्यसको प्रचारप्रसार गर्ने, इत्यादि ।

स्रोत/सामाग्रीस् प्राथामिक स्रोतका अलवा पर्यटकीय बिम्ब चित्रमा धादिङ (सम्पादकस् अमृत सापकोटा), गुहा गुहालेख, गुहाचित्र एवं अन्य सम्पदा (पुर्षोत्तमलोचन श्रेष्ठ), नाथ सम्प्रदाय र हठयोग (शीतल गिरि, हाम्राकुरा) आदि १