- राजु झल्लु प्रसाद
भूमण्डलीकरणसँगै उपभोगमुखी वातावरणमा जानी नजानी प्रवेश गरेको नेपाली परिवेशमा समृद्धिका लागि उत्पादन अनिवार्य शर्त हो । समृद्धिको पहिलो शर्त उत्पादन भएकाले र उत्पादनको दर बढ्न सकेमा मात्रै आर्थिक वृद्धि हासिल गर्न सकिने भएकाले देशभर नै कृषितर्फ ठूलो चासो र जागृति उत्पन्न भएको देख्न पाइन्छ । पछिल्लो समय मानवीय क्षमता, प्रविधि, श्रम सहभागिता, रोजगारी र लगानीको सुललित व्यवस्थापन र वितरणका लागि विश्वभर नै कृषि क्षेत्र प्राथमिकतामा परेको छ । कृषि उत्पादन हो, कला हो, विज्ञान हो । बालीजन्य र पशुजन्य उत्पादन गर्नु भनेको कृषि हो । जीवन निर्वाह गर्नको लागि आवश्यक खाद्य तत्त्व, पौष्टिक तत्त्व, माछा, मासु आदी कृषिकै उपज हुन् ।
धादिङस्थित सिद्धलेक गाउँपालिका जिल्लाभरकै नमुना कृषि पकेट क्षेत्रको रूपमा सुपरिचित छ । यस पालिकाले जिल्ला सदरमुकाम धादिङबेसीको मात्रै नभई काठमाडौंसम्म तरकारी तथा फलफूल खपत गर्दै आइरहेको छ । पालिकाअन्तर्गतको साबिकको नलाङ गाविस, सलाङघाट, पिपलटार आदि मुख्य पकेट क्षेत्र मानिन्छन् । भू-धरातलीय विविधता रहेको यस क्षेत्रमा कूल भू-भागको करिब ५८ % कृषियोग्य जमिन रहेको छ । नदी, किनार, बेँसीदेखि पहाड पर्वतहरू रहेका यस पालिका समुन्द्री सतहदेखि ५०० देखि १,४०० मिटरसम्मको उचाइ रहेको हुँदा यहाँ विविधतायुक्त कृषि प्रणाली विकसित भइरहेको देख्न पाइन्छ । तरकारी, फलफूल, खाद्यान्न, दलहन, तेलहन बालीको उत्पादनको यथेष्ट सम्भावनाहरू भएको यहाँ पुर्खौँदेखि परम्परागत तरिकाले तरकारी तथा फलफूल खेती गर्दै आइरहेका कृषकहरू हाल व्यावसायिक कृषितर्फ लम्किरहेका दृश्य-परिदृश्यहरू देखिन्छन्, जो सुखद पक्ष हो ।
गाउँपालिकामा ७ वटा वडाहरू रहेका छन् । कृषि उत्पादनको हिसाबले प्रत्येक वडाहरूको आ-आफ्नो विशेषताहरू रहेको पाइन्छ । वडा नं. १ को मुख्य उत्पादनमा मकै खेतीलाई लिन सकिन्छ । व्यावसायिक कागती खेती, कफि खेती र तरकारी खेतीको राम्रो सम्भाव्यता बोकेको वडाको रूपमा पनि १ नं. वडालाई चिन्न सकिन्छ । आगामी वर्षहरूमा यस क्षेत्रमा कागती, कफि र मौरी पालनलाई व्यावसायिक रूपमा अगाडी लैजान पकेट क्षेत्र स्थापन गर्ने नीति तथा कार्यक्रम कृषि विकास शाखाले लिएको छ ।
त्यसैगरि, वडा नं. २ को मुख्य उत्पादनमा तरकारी खेतीलाई लिन सकिन्छ । काउली, बन्दा, मसला बालीहरूको व्यावसायिक रूपमा यस क्षेत्रमा खेती भइरहेको छ । प्लाष्टिक टनेल निर्माण, थोपा सिँचाइको व्यवस्थापन गरी अझ तरकारी खेतीलाई विस्तार गर्ने योजना लिइएको छ ।
वडा नं. ३ र ४ लाई गोलभेँडा पकेटको रूपमा चिनिँदै आइरहेको छ । व्यावसायिक रूपमा डालिला र प्लाटिनम जातको गोलभेँडा खेती भइरहेको छ । यस क्षेत्रमा गोलभेँडा खेतीलाई अझ धेरै व्यावसायिक बनाउन बजार व्यवस्थापनमा सुधारका लागि पालिकाले नीति लिएको छ ।
त्यसैगरि, वडा नं. ५, ६ र ७ मा मुख्य उत्पादनमा लहरे बालीलाई लिन सकिन्छ । लहरे बालीको साथसाथै तरकारी बाली जस्तै गोलभेँडा, काउली, बन्दा, खाद्यान्न बालीहरूमा मकै, धान र फलफूल बालीमा कागती, लिची र केरा खेतीको राम्रो सम्भाव्यता बोकेको छ ।
यस गाउँपालिकामा स्थानीय तह र विभिन्न सरकारी तथा गैरसरकारी संस्थाहरूको आर्थिक एवम् प्राविधिक सहयोग मार्फत कृषि क्षेत्रले व्यावसायिकीकरण लागि गाउँपालिकाको कृषि विकास शाखाले कृषकमुखी कार्यक्रमहरू सञ्चालन गरिरहेको कृषि शाखा प्रमुख कमल प्रसाद जोशी बताउँछन् । “कृषिलाई आयमूलक व्यवसाय बनाई कृषकहरूलाई आत्मनिर्भर बनाउने र कृषि पेशालाई मर्यादित पेशा तथा उत्पादनशील व्यवसायको रूपमा विकास गर्न आधुनिक कृषि प्रविधिको प्रयोग, उन्नत बीऊवीजन, मलखाँदको व्यवस्था, बाली बीमाको क्षेत्र विस्तार, प्राङगारिक खेतीको प्रवर्द्धन, आधुनिक उपकरणको उपयोग सम्बन्धी कार्यक्रमहरू सञ्चालनका लागी गाउँपालिकाले नीति लिएको छ”, उनी भन्छन् ।
सिद्धलेक गाउँपालिकाको मुख्य मुख्य कृषि उत्पादनहरू
१. तरकारी : गोलभेँडा, लहरे वाली, आलु, काउली समूह, आदी ।
२. खाद्यान्न बाली : मकै, धान, कोदो, गहुँ, आदी ।
३. फलफूल : केरा, लिची, सुन्तला जात, अम्बा, आदी
४. मसलावाली : प्याज, लसुन, अदुवा, बेसार ।
कृषि पर्यटनको प्रचुर सम्भावना
कृषि पर्यटनको अवधारणा इटालीमा इ.सं. १९७० को दशकको अन्ततिर शुरु भएको थियो । नेपालमा कृषि पर्यटनको इतिहासको बारेमा कुनै आधिकारिक अभिलेख छैन । यद्यपि, कृषि पर्यटनको व्यावसायिक पाठ्यक्रम सर्वप्रथम कृषि र पशु विज्ञान संस्थानले वातावरणीय विज्ञान विभाग अन्तर्गत ‘मास्टर्स इन कन्सर्भेसन इकोलोजी’को एक भागको रूपमा शुरु गरेको तथ्य भेटिन्छ ।
कृषि र पर्यटनको आ-आफ्नै महत्त्व छ । कृषिको पर्यटकीय विविधीकरण गर्दै केही व्यवस्थापकीय सुधार गर्दै विकासको योजना बनाउँदा समृद्धिको यात्रा सम्भव छ । कम लगानीको कृषि पर्यटन छोटो समयमै आम्दानीको राम्रो बाटो बनेको उदाहरणहरू प्रशस्त भेटिन्छन् । अहिले देशका धेरै ठाउँमा कृषि पर्यटनका प्रयासहरू भएका छन् । गाउँगाउँमा होमस्टे अर्थात् घरबास सञ्चालनमा छन् । तराईका केही ठाउँमा कृषि रिजोर्टहरू स्थापना हुने क्रम बढेको छ ।
कृषि–पर्यटनले स्थानीय रूपमै रोजगारी सिर्जना गर्छ । स्थानीय स्रोतसाधनको पहिचान, उपयोग, परिचालन र बजारीकरण गर्छ । विकासले गति लिएपछि युवाशक्ति बिदेसिनबाट धेरै हदसम्म रोकिन्छ । कृषि पर्यटनको एकीकृत विकास योजनाले पर्यटन क्षेत्र विकास भई पर्यटनको प्रत्यक्ष सहभागितामा मौलिक उत्पादनको प्रशोधन हुन्छ । कृषि पर्यटन समाजमा प्रत्यक्ष सहभागी हुनाले सामाजिक सद्भाव बढ्छ । फर्मस्टे, होमस्टेको सुव्यवस्थाले पर्यटनको आकर्षण बढ्न गई पर्यटन आवागमन विस्तार हुन्छ । यसबाट सामाजिक सद्भावको दायरा विस्तार भई मौलिक घरेलु वस्तुहरूको विस्तार हुन्छ । कृषि पर्यटनको विदेशी नयाँ प्रविधि र नेपाली नयाँ युवा कृषकको बिचमा उत्साह र प्राविधिक पक्षको आदान प्रदान भई उत्पादनमा विशिष्टता, प्रशोधनमा नवीनता, स्वादमा मैलिकता, उपभोगमा गुणस्तरीयता र स्थानीय बजार प्रवर्द्धनमा समेत सहयोग पुग्छ भने व्यावसायिक स्थायित्व र युवा कृषकको कृषिमा सहभागिता बढ्छ ।
अहिले घुमफिरको लागि निस्कने, अर्ग्यानिक खाना खाने र ग्रामीण जीवनशैलीप्रतिको आकर्षण बढ्दै गइरहेको छ । शहरको जीवनशैली विविध कारणबाट कष्टप्रद र पट्यारलाग्दो बन्दै गइरहेको छ । शहर बजारमा बस्ने धेरै मानिसहरू फुर्सदका समयमा गाउँघरमा घुमफिरमा रमाउन खोज्दछन् । गाउँघरमा पर्यटकहरूलाई आकर्षण गराउने माध्यम भनेको कृषि पर्यटन हो । यसैकारण जातीय भेषभूषा, परम्परा, कला र संस्कृतिले थारू होमस्टेहरूमा आन्तरिक पर्यटकको घुइँचो लाग्ने गरेका छन् । जात्रापर्व, सम्पदा स्थलहरूका अलावा खाद्य पर्यटनले विदेशीको ध्यान खिचिरहेको छ । यसकारण आफ्नै मौलिक जातीय भेषभूषा, परम्परा, कला र संस्कृति रहेको यस पालिकाले कृषि उत्पादनमार्फत पर्यटकीय गतिविधिलाई गतिमान बनाउन सक्ने कुरामा कुनै शङ्कै रहेन ।
कृषितर्फ जिल्लाकै नमुना क्षेत्र मानिएको यस गाउँपालिकाले उत्पादन र व्यवस्थापनसम्बन्धी सीप प्रवर्द्धन गरेर उच्च उत्पादकत्व हासिल गर्ने र बजारको व्यवस्थापन गर्ने हो भने कृषिबाटै ठूलो फड्को मार्ने निश्चित छ । त्यसका लागि पालिकाको आफ्नै मौलिक उत्पादन रेशमको सल, कफी, मह आदि उत्पादन र संरक्षण, रासायनिक मल र विषादी रहित गुणस्तरीय खाद्य उत्पादनको सुरुवात खाद्य आत्मनिर्भर सुव्यवस्थाका लागि कार्ययोजना, प्राङ्गारिक मल मूत्रको सुव्यवस्था गरी वितरणको व्यवस्था, वन तथा वातावरण जोगाउने सहभागितामूलक कार्यको साथ आचरण र व्यवहारमा सुधार, चक्रीय कृषि सडक निर्माणमा सहभागिता, मठ, मन्दिर, पाटी, पौवा, वन र वन्य जन्तु संरक्षण गर्ने, पर्व मेला महोत्सव परम्परा र संस्कृति संरक्षण गर्ने, ब्रोसर निर्माण तथा लेख रचना प्रकाशित गर्दै जाने हो निकट भविष्यमै सिद्धलेक गाउँपालिका देशकै कृषि पर्यटनको केन्द्र बन्नेछ ।
यातायातको सहज सुविधा र भौगोलिक, भौगर्भिक, पुरातात्त्विक, ऐतिहासिक, सांस्कृतिक एवं प्राकृतिक विविधता भएकाले पालिकाले कृषिमा आधारित व्यवसायबाट मनग्ये आम्दानी हासिल गर्न सक्दछ । पर्यटकहरूका लागि व्यवस्थित होमस्टे, सुविधासम्पन्न होटेल, रैथाने उत्पादनमा आधारित प्रदर्शनीबाट पनि स्थानीय अर्थतन्त्र चलायमान गराउन सकिन्छ । यसो गर्न सकेमा फुर्केखोलासम्म माछा खान आउने पर्यटकको बसाइ अवधि लम्ब्याउन सकिने आधारहरू तय हुनेछन् ।
अन्त्यमा,
पालिकाले आफ्नो खाद्यान्न उत्पादनलाई निर्वाहमुखीबाट व्यावसायिक र उत्पादकत्व बढाएर आयात प्रतिस्थापन नगरेसम्म पालिका आर्थिक उन्नति सम्भव नहुने अकाट्य तथ्य हो । यसकारण कृषिमा श्रम परिचालन, कृषि कार्यको व्यावसायिकीकरण, यान्त्रिकीकरण र आधुनिकीकरण अनिवार्य हुन् आउँछ । कृषि विकासका कार्यक्रमहरू स्थानीय सम्भाव्यताका आधारमा सञ्चालन हुँदा मात्र अपेक्षित प्रतिफल आउन सक्ने हुँदा स्थानीय तहहरूले विशेष ध्यान दिनुपर्ने देखिन्छ । पछिल्लो समय वैदेशिक रोजगारीबाट फर्किएका युवा पनि आधुनिक कृषि कर्ममा आकर्षित हुन थालेका छन्, यस तथ्यलाई आत्मसात् गर्दै मिहिन अध्ययन गरेर बजारीकरण, अनुदान, उत्साहको वातावरण बनाउन ढिलो गर्नुहुँदैन ।
भौगोलिक तथा जैविक विविधताजन्य सम्भाव्यता हुनु, पुँजी, प्रेरणा, आत्मविश्वास र उन्नत प्रविधिबारे ज्ञानसहित विदेशबाट फर्किएका युवा कृषि व्यवसायमा आकर्षित हुँदै जानु लगायतका विशेषताले आगामी दिनमा कृषि क्षेत्रमा अवसरका ढोकाहरू बिस्तारै फराकिलो हुँदै जानेछ । कृषि क्रान्तितर्फ उन्मुख हुन कृषि भूमिको अधिकतम उपयोग गर्दै बालीको सम्भावनाका आधारमा सहकारी, सामुदायिक तथा निजी फर्ममार्फत ठूलो परिमाणमा उत्पादन गर्न प्रोत्साहित गर्नुपर्छ । साना सिँचाइ प्रणाली र सञ्चालनका लागि कृषि सहकारी, उपभोक्ता समूहहरूमार्फत यस्ता युवाहरूलाई प्रोत्साहन गर्नतर्फ पालिका अगाडि बढोस् ।
