सीता ओझा
शिष्यको विगत र वर्तमानको ज्ञान,विभेदका विषयहरू र तर्कका नियमहरू के हो भन्ने बारे पुर्व ज्ञानको अभाव, अनियन्त्रित आचरण,बोली जस्ता व्यवहार, लोकप्रियता, उसको अभिभावकको व्यर्थता, नैतिक त्रुटिहरू समावेश भएका हुन्छन् । ती कारणहरूको पक्ष र विपक्षको तर्क हुन सक्छ तर समाधनको विन्दु शिक्षक नै हुनु पर्दछ ।
शिक्षकले विद्यार्थीमा श्रुति र स्मृतिद्वारा आज्ञा/ निर्देशन गरिएका साधनहरू : --
जस्तै क्रोधबाट बच्ने,अहिंसाले बनेको यमलाई आज्ञा दिनुपर्दछ।साथै अन्य, आचरणका नियमहरू जुन ज्ञानसँग असंगत छैनन्,ती पनि बताइ दिनु पर्दछ ।गुरुले विद्यार्थीमा नम्रता,सिलता जस्ता गुणहरू पनि व्यवहारीक रूपले छाप्न सक्नु पर्दछ । जुन गुरु र शिष्यविचको ज्ञानको प्रसारण गर्ने माध्यम हो।
(— आदि शंकर, उपदेश सहस्री १.४-१.५ ४६,४७)
अद्वयतारक उपनिषदमा भनिएको छ यस्तो भनिएको रहेछ ।
- साँचो गुरु ज्ञानको क्षेत्रमा निपुण,वेदमा जानकार,ईर्ष्यामुक्त, योग जान्ने,योगीले जस्तै सरल जीवन बिताउने,आत्माको ज्ञानको अनुभूति गरेको हो हुन्छ ।
केही धर्मशास्त्र र गुरुहरूले झूटा शिक्षकहरू विरुद्ध चेतावनी दिएका छन् ।उनले गुरु हुनका लागि यस्तो सिफारिस गरेका छन् ।- आध्यात्मिक साधकले गुरुलाई स्वीकार गर्नु अघि उनको परीक्षण गर्नुपर्छ।
स्वामी विवेकानन्दले धेरै असक्षम गुरुहरू छन् । यस्ता असक्षम गुरुहरूलाई एक सच्चा गुरुले धर्मशास्त्रको भावना बुझ्नेर शुद्ध चरित्र भएको र पापमुक्त बनाउनु पर्दछ ।
गुरू पैसा र प्रसिद्धिको लालसा बिना निस्वार्थ हुनुपर्छ । - भनेका छन् ।
इन्डोलोजिस्ट जर्ज फ्युरस्टेनका अनुसार हिन्दू धर्मका केही परम्पराहरूमा जब व्यक्ति आत्म-ज्ञानको स्थितिमा पुग्छ,उ स्वयं गुरु हुन्छ ।
तन्त्रमा,फ्युरस्टेन भन्छन्।-
गुरु "नौका हो जसले अस्तित्वको सागर पार गर्दछ।"
एक साँचो गुरुले विद्यार्थीको आध्यात्मिक विकासको लागि मार्गदर्शन र सल्लाह दिनुपर्छ र दिन्छन् ।
योग-बिजा,अनन्त तर्क र व्याकरणले सन्तुष्टि होइन भ्रम निम्त्याउँछ। यद्यपि, विभिन्न हिन्दू ग्रन्थहरूले सही गुरु खोज्न र गलतलाई बेवास्ता गर्न विवेक र लगनशीलतालाई सावधानीका साथ सम्झनु र लागू गर्नु पर्दछ । उदाहरणका लागि, कुल-अर्णवमापाठ निम्न निर्देशन बताउँछ:
-हरेक घरमा दियोजस्तै गुरुहरू छन्/ हुन्छन्।
तर हे देवी !
सबै कुरालाई सूर्यजस्तै उज्यालो पार्ने गुरु पाउन गाह्रो छ।
वेद,
-पाठ्यपुस्तक आदिमा निपुण गुरुहरू धेरै छन्।
तर हे देवी !
परम सत्यमा निपुण गुरु पाउन गाह्रो छ।
आफ्ना शिष्यको सम्पत्ति लुट्ने गुरुहरू धेरै छन्।
तर हे देवी !
शिष्यको दुःख हटाउने गुरु पाउनै गाह्रो।
पृथ्वीमा अनगिन्ती व्यक्तिहरू छन् जो सामाजिक वर्ग, जीवनको चरण र परिवारमा अभिप्रेरित छन्। तर उ शिष्य चिन्ता रहित छ।त्यसैले गुरु पाउन मुस्किल छ।
एक बुद्धिमान व्यक्तिले एक गुरु छान्न सक्नु पर्दछ। उ बाट परम परमानन्द प्राप्त गर्न सक्नुपर्छ ।अनि मात्रै गुरु प्राप्त गरेको ठहरिन्छ ।अब त्यो पाइन्छ त !
केवल गुरु सुखको परिकल्पना मात्रै बाँकी भयो ।
प्राचीन कालमा गुरु-शिष्य सम्बन्धको आधार गुरुको ज्ञान, मौलिकता र नैतिक शक्ति, शिष्यहरूप्रतिको स्नेह र ज्ञान बाँडफाँड गर्ने नि:स्वार्थ भावना थियो। अहिले पेसा,जीविकोपार्जन र समय विताउने माध्यम बन्यो ।
शिष्य गुरुप्रति पूर्ण समर्पण, गुरु क्षमतामा पूर्ण विश्वास र गुरुप्रति विश्वासिलो समर्पण र आज्ञाकारिता थियो । अनुशासनलाई शिष्यको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण गुण मानिन्थ्यो।तर अहिले शिष्यको स्वतन्त्रता र स्वछन्दतासँग उसको ज्ञान जोडियो ।
समाजले गुरु र शिष्यविचको परम्परागत र आधुनिक अन्तर छुट्याउन हिजो पनि छुट्याउ सकेन,आज पनि सकेको छैन ।
आधुनिक समाजको विकासले गुरु र शिष्यको परिभाषा र कामलाई साधारण बनाइ दियो । जसको कारण ज्ञानको साधनामा विद्यार्थी कम्जोर हुँदै गए भने शिक्षक पारिवारिक !
