तरकारी खेतीबाट ‘आर्थिक क्रान्ति’ थाल्दै सिद्धलेकका किसान

• प्रेम बास्तोला/ राजु झल्लु प्रसाद

बुङचुङ(धादिङ) : उमेरले ४० वर्ष कटे पनि धादिङको सिद्धलेक गाउँपालिका वडा नम्बर ५ का किसान नक्कले घलेको जोशजागरको १७ वर्षे ठिटो किशोरको भन्दा कम छैन । ११ वर्षअघिबाट निरन्तर कृषि कर्ममा लागेका उनी सिद्धलेक गाउँपालिका भित्रकै उदाहरणीय तरकारी उत्पादक किसानका रूपमा सुपरिचित छन् ।

‘आफ्नै देशको माटोमा पसिना बगाए घरगाउँमै सुन फलाउन सकिन्छ’ भन्ने मान्यता राख्ने घले दैनिकजसो बिहान ७ बजी नसक्दै आफ्नो व्यावसायिक तरकारी खेतबारीमा आइपुग्ने गर्दछन् । घले सिद्धलेक पालिका भित्रमै व्यावसायिक रूपमा तरकारी खेतीको शुरुवात गर्ने किसान भित्र पनि पर्दछन् । उनको नाम बुङचुङ एवं त्यस वरपरको क्षेत्रमा उदारणीय कृषकको रूपमा लिँदा हरेक गौरव अनुभूत गर्दछन् ।

घलेले बुङचुङबाट बैरेनीतर्फ जाने कालु पाण्डे राजमार्ग अन्तर्गत ट्राफिक प्रहरीको शालिक राखेको स्थानबाट ठिक तल थोपल खोलको किनारमा रहेको १० रोपनी जग्गामा व्यावसायिक तरकारी खेती गरेको ११ वर्ष पुरा भएको छ । खासगरी सिद्धलेक गाउँपालिका क्षेत्रमा घिरौँलाको व्यावसायिक रूपमा खेतीको सुरुवात गरेका घलेले सिजनमा खर्च कटाएर ५ लाखसम्म आम्दानी गर्दै आइरहेका छन् । उनले अन्य जातका तरकारीबाट पनि बर्सेनि ३ लाखसम्म आम्दानी गर्ने गरेका छन् । 

उनको खेतबारीमा सबैभन्दा बढी घिरौँला उत्पादन हुने गरेको छ । दैनिक रूपमा २८ क्यारेटसम्म घिरौँला उत्पादन हुने गरेको घलेले बताए । उनले घिरौँलाको अलावा लौका, बोडी, भेँडी, भिण्डी, करेला र काँक्रो लगायतका तरकारी समेत उत्पादन गर्ने गरेका छन् । 

अर्काको जग्गा वार्षिक ठेक्कामा लिएर बर्सेनि व्यावसायिक तरकारी खेती गरिरहेका घलेका अनुसार १० रोपनी जग्गामा दुई सिजन तरकारी र असारमा भने धानखेती लगाउँदै आइरहेका छन् । घिरौँला लगाइएको जमिन त्यसै मलिलो भइरहेको हुने र असारमा धान लगाई छिटोमा कात्तिक अन्तिम, ढिलोमा मङ्सिर पहिलो हप्तासम्ममा धान उठाई सकेर पुनः सोही खेतबारीमा तरकारी खेती शुरु गर्ने उनले बताए । मङ्सिरमा पनि आफूले १० रोपनी जग्गामा व्यावसायिक रूपमा घिरौँला नै लगाउने गरेको उनले बताए । हाल व्यावसायिक रूपले कृषि फर्म नै खोलेर तरकारी खेती गरिरहेको स्थानबाट थोपल खोलाको ठिक पारिपट्टि रहेको आफ्नो निजी खेतबारीमा घिरौँलाको अलावा विभिन्न जातका तरकारीहरू लगाउने गरेको उनले बताए ।

उनीसँगै थोपल खोलाकै किनारका खेतबारीमा व्यावसायिक रूपमै तरकारी खेती शुरु गरेका तीन जनाले युवा किसानहरू भने धैर्यता कायम गर्न नसकेपछि खेतीबाट पलायन भएको तर आफूले धैर्यताका साथ निरन्तर व्यावसायिक रूपमा तरकारी खेती गरेकाले हाल आएर आफू सफल भएको उनको बुझाई छ । 

११ वर्षे व्यावसायिक तरकारी खेतीको यात्रामा उनले थोपल खोला पारीतर्फको बेसीमा दुईतले पक्की घर निर्माण गरिसकेका छन् । ऋणबाट पनि उनी मुक्त छन् । दुई छोरालाई भने जस्तो शिक्षा दिइरहेका छन् । तरकारी खेतीबाटै उनको ४ जनाको परिवारको जीवन राम्रोसँग चलिरहेको छ । बर्सेनि खान, लगाउन र औषधी उपचार गर्न कुनै साहु महाजनको ढोका चाहर्नु परेको छैन, घलेलाई, यसैले त उनी भन्छन्, “गरिखानेहरूले देश छोड्नु नै पर्दैन ।” 

नक्कली घले मात्रै होइन, व्यावसायिक तरकारी खेती गरेर आफ्नो जीवनमा आमूल परिवर्तन गर्नेमा सिद्धलेक ५ बुङचुङकी ३२ वर्षीया ज्ञानु घले पनि पर्दछिन् । उनले पनि विगत १० वर्षदेखि निरन्तररूपमा व्यावसायिक तरकारी खेती गरिरहेकी छन् । सिद्धलेक गाउँपालिका कार्यालय परिसरको ठिक तल थोपल खोला पारीको ८ रोपनी खेतबारीमा उनले बर्सेनि घिरौँला लगाउँदै आइरहेकी छन् । ज्ञानुले ८ रोपनी खेतबारीमा ‘न्यू नारायणी’ जातको घिरौँला दुई सिजन लगाउने गरेकी छन् । असारमा धान लगाउने कामलाई निरन्तरता दिइरहेकी छन् ।  

ज्ञानुका अनुसार बर्सेनि उत्पादन हुने घिरौँलाको बजारका लागि आफूहरूले कुनै चिन्ता नै लिन परिरहेको छैन । खेतबारीमै व्यापारीहरू आएर उचित मूल्यमा आफूले उत्पादन गरेको घिरौँला खरिद गरिदिनाले राहत महसुस गरेको उनले बताइन् । घिरौँला खेतीको आम्दानीले उनले पनि एक तल्लाको पक्की घर बनाउनुका साथै घरपरिवार राम्रोसँग चलाएर परिवारकै आर्थिक अवस्था सुधार गर्दै  लागेको सगौरव बताइन् । “छोराछोरीलाई पढाउने, खुवाउने पिवाउने, औषधी उपचार, चाडपर्व लगायतका कार्यमा कसैसँग हात फिँजाउनु परेको छैन । गरेपछि जुन काममा पनि सफलता मिल्छ, निरन्तर काम गरिरहनुपर्छ ।” उनले घिरौँलासँगै स-सानो गोठ बनाएर गाईबाख्रा र कुखुरा पनि पालेकी छन् । ती पशुचौंपायाबाट पनि बर्सेनि राम्रो आम्दानी गर्दै आएको उनले बताइन् । 

यसैगरी, सिद्धलेक गाउँपालिका वडा नम्बर ४ सलाङघाटदेखि पारीपट्टि पाण्डे खोला किनारको ६ रोपनी जग्गामा व्यावसायिक तरकारी खेती गरिरहेका भोजबहादुर मगरातीले पनि  तरकारी खेतीबाट बर्सेनि मनग्ये आम्दानी गरिरहेका छन् । उनले आफ्नो खेतबारीमा सिजन अनुसारको बोडी, टमाटर, भेडी, काउली, करेला, भिण्डी, खोर्सानी लगायतका तरकारी उत्पादन गर्दै आइरहेका छन् । उनले विगत ७ वर्षदेखि थालेको व्यावसायिक तरकारी खेतीको आम्दानीले छोरा छोरी पढाएर राम्रो जागिरमा लगाएका छन् । तीन छोरी र एक छोराका पीता उनी श्रीमतीका साथ प्रायः १२ महिनाजसो खेतबारीमै रमाउने गरेका छन् । उनले तरकारी खेतीकै आम्दानीबाट जेठी छोरीलाई उच्च शिक्षाका लागि जापान पठाएका छन् । माहिली छोरीलाई पशु डाक्टर बनाएका छन्, उनी अहिले सिद्धलेक गाउँपालिकामै कार्यरत छिन् । कान्छी छोरी बल्ल १२ कक्षाको जाँच सकेर थप उच्च शिक्षाका लागि घरमै बसेर आवश्यक तयारीमा जुटेकी छन् । उनका एक मात्र छोरा नेपाली सेनामा जागिरे छन् । 

व्यावसायिक तरकारी खेती गर्नुअघि केही समय वैदेशिक रोजगारमा गएका भोजबहादुरले ‘जहाँ गए पनि श्रम नै गर्नु पर्ने नै रहेछ’ भन्ने बुझेपछि आफ्नै खेतबारीमा रमाउने निर्णय गरि नेपाल फर्किएका थिए । विदेशबाट घर आउनसाथ आफूले व्यावसायिक तरकारी खेती शुरु गरेको उनले बताए । आफूले उत्पादन गरेको तरकारीले बजार र उचित मूल्य नपाउँला कि भन्ने चिन्ता भने नरहेको उनले सुनाए । 

उनले उत्पादन गर्ने तरकारीहरू डोका र थुन्सेमा बोकेर सलाङघाटको झोलुङ्गे पुल हुँदै साना किसान सहकारी संस्थाको बिक्री केन्द्रमा लगेर बिक्री गर्ने गरेको भोजबहादुरले बताए । “सलाङदेखि यता (उनको खेतबारी)तर्फ मोटर हिड्ने पुल छैन, नत्र गाडी नै आएर बारीबाट तरकारी उठाउने थियो । पुल नबनेकाले १० मिनेटको बाटो बोकेर नै जान्छौँ , झोलुङ्गे पुल तरेर सलाङघाटको साना किसान सहकारीमा आफ्नो उत्पादन पुर्याउने गरेका छौँ”, उनले टिपिएका बोडीलाई मुठा बनाइरहेकी आफ्नो जहानतर्फ देखाउँदै भने ।  उनले पनि तरकारीको एक सिजनमा खर्च कटाएर न्यूनतम पनि ३ लाखसम्म आम्दानी गर्ने गरेका छन् । उनी खडेरी र पानीको कुलो अभावसँग यस क्षेत्रमा १९ घरधुरी किसानहरू जुधिरहेको बताउँछन् । “यसपालि लामो खडेरी पर्यो, बोडी राम्रो भएन”, खेतमा बोडी टिप्दै गरिरहेका उनी अगाडि भन्छन्, “यहाँ हामी १९ जना कृषकहरू छौँ, हामी पानीको अभावसँग जुधिरहेका छौँ । साथै, बाँदरले पनि दु:ख दिइरहेको छ । बिहानैदेखि आएन भने एकैछिनमा बाँदरले बोडी खाइदिन्छ”, उनले आफ्नो दुखेसो पोखे ।

नक्कले, ज्ञानु र भोजबहादुर मात्रै होइन, सिद्धलेक गाउँपालिका वडा नम्बर ५ मावि खोला किनारमा ५ वर्षदेखि व्यावसायिक तरकारी खेती गर्दै आएका ६२ वर्षीय किसान भगीरथ थापा मगरले पनि अर्काको जग्गा भाडामा लिएर बर्सेनि ६ लाख बढी आम्दानी गर्दै  आइरहेका छन् । उनले पनि व्यावसायिक रूपमै घिरौँला खेती नै गर्दै आएका छन् । ६ रोपनी जग्गा ४० हजार वार्षिक भाडामा लिएर घिरौँला खेती गरिरहेका मगरले दुई सिजनमा घिरौँला मात्रको बिक्रीबाट खर्च कटाएर ६ लाख आम्दानी  गर्दै आइरहेका छन् । उनले पनि घिरौँला खेतीबाट गरेको आम्दानीले घर बनाउनुका साथै केही खेती पनि खरिद गरेका छन् । असारमा सोही जग्गामा धान खेती गर्ने उनले बताए । राम्रो धान उत्पादन हुने भएकाले सोही खेतबाट उत्पादन हुने धानले परिवारका सबै सदस्यलाई आरामले भात खान पुग्ने गरेको उनले बताए । “भात खानकै लागि बजारबाट चामल खरिद गर्न नपर्दा पनि बर्सेनि ठूलो खर्च  जोगिएको  छ ।  घिरौँलाबाट तरकारी एवं नूनतेलको जोहो भइरहेकै छ”, उनले भने । 

उनलाई व्यावसायिक तरकारी खेतीमा छोराबुहारी सहित परिवारका सबै सदस्यले साथ दिने गरेका छन् । त्यसो गरिदा खेतबारीमा काम गर्नका लागि बाहिरको जनशक्ति लगाउनु नपरेको उनले बताए । बाहिरको जनशक्ति लाउनु नपर्दा पनि खर्च जोगिएको उनले बताए । मगरले आफ्नो शरीरले साथ दिएसम्म व्यावसायिक तरकारी खेतीलाई निरन्तरता दिने बताए । साथै, उनले पछिल्लो समय गाउँघरबाट युवा जनशक्ति पलायन भइरहेको प्रति भने चिन्ता व्यक्त गरे । मेहनत गरि पसिना बगाए आफ्नै घरको खेतबारीमा हिरामोती फलाउन सकिन्छ भन्ने चेतना स्थानीय सरकारले गाउँगाउँमा फैलाउन जरुरी भइसकेको उनले बताए । “स्थानीय पालिकाले युवा किसानहरूलाई प्रोत्साहन हुने खालका कार्यक्रमहरू ल्याउन सकेमा खेतबारीमा छोरा-नातीपुस्ता रमाएर काम गरेको देख्न पाइन्थ्यो कि ?”, उनले भने । 

यसैगरी, सिद्धलेक गाउँपालिका वडा नम्बर ४ नेवाटार (सलाङघाटको ठयाक्कै पारि) का ४५ वर्षीय श्रवणप्रसाद रुपाखेतीले पनि व्यावसायिक तरकारी खेती र पशुपालनबाट राम्रो प्रगति गरेका छन् । भिण्डी, करेला, काँक्रो, बोडी, खोर्सानी लगायतका तरकारी बाली व्यावसायिक रूपमै लगाउँदै आइरहेका उनको बारीमा यतिबेला भिण्डी उत्पादन भइरहेको छ । “यसपालि खडेरीले खाइदियो, नत्र हरेक दिन दुई थुन्से निकाल्न सकिन्थ्यो”, बादल नभएको जेठको आकाश हेर्दै अनुहारको पसिना पुछिसकेर उनले भने ।

रुपाखेतीले तरकारी खेतीका लागि प्राङ्गारिक(गोबर) मल बढी प्रयोग गर्ने गरेकाले घरमै भैँसी र बाख्रा पालन पनि गर्दै आइरहेका छन् । उनले भैँसीको दुग्ध र मासुका लागि खसी बिक्री गरेर वर्षको २ लाख ५० हजारसम्म आम्दानी गर्ने गरेका छन् । तरकारी खेतीबाट पनि खर्च कटाएर वार्षिक सरदर ३ लाख जति आम्दानी हुने गरेको उनले सुनाए । तरकारी खेती र पशुपालन व्यवसायबाट भएको आम्दानीले छोराछोरी पढाउने देखि लिएर घर परिवारमा आइपर्ने आर्थिक समस्याहरू हल गर्ने हैसियत उनले पनि बनाइसकेका छन् । उनका अनुसार सो क्षेत्रमा व्यावसायिक रूपमा तरकारी खेती गर्ने किसानहरूको घरधुरी सङ्ख्या १५० भन्दा बढी  रहेको छ । आफू सहित सो क्षेत्रका किसानहरूमा उत्पादन भएको तरकारी बिक्री नहोला भन्ने चिन्ता नै छैन । तर बढीभन्दा बढी तरकारी कसरी उत्पादन गर्ने, उत्पादकत्व कसरी बढाउने र सिँचाईका लागि पानीको जोहो कसरी मिलाउनेको मात्र चिन्ता हुने गरेको रुपाखेती बताउँछन् । “पालिकाले सिचाईका लागि पानीको कुलो निर्माण गरिदिन्छौं भनेको थियो, तर हालसम्म काम अघि बढेको छैन । पानी पर्याप्त हुने थियो भने हामी ठ्याक्कै डबल उत्पादन निकाल्न सक्नेथियौँ”, उनले भने । रुपाखेती तल बगिरहेको त्रिशूली नदीको पानीलाई आफ्नो खेतबारीसम्म ल्याइदिन पालिका तथा वडाले सहयोग गरिदिओस् भन्ने जोडदार माग समेत गर्दछन् ।

सिद्धलेक गाउँपालिकाको बुङचुङमा रहेको शाखा कार्यालय र सलाङघाटमा मुख्य कार्यालय रहेको साना किसान सहकारी संस्था लिमिटेड (सलाङ)मा आबद्ध भएका १ हजार ५ सय बढी किसानले एक सिजनमा मात्रै तरकारी बिक्री गरेर न्यूनतम २ लाख र अधिकतम १० लाखसम्म सहकारीबाट भुक्तानी लिने गरेको सहकारीका व्यवस्थापक हरिनारायण श्रेष्ठले बताए । तरकारी खेतीबाटै सिद्धलेकका सयौँ किसानहरूले  आर्थिक क्रान्ति  थालेको उनले बताए । 

उनले कृषिजन्य तथा पशुजन्य उत्पादित वस्तु खरिद-विक्री न्यूनतम समर्थन मूल्य उपसमितिको सिफारिसमा सन्चालक समितिको निर्णयअनुसार न्यूनतम समर्थन मूल्य तोकिएकाले अन्यत्र सरह कृषक मर्कामा नभएको बताए । “तरकारी तथा फलफूलको जातअनुसार प्रति के.जी. न्यूनतम समर्थन मूल्य तोकेका छौँ । हिउँदे (श्रावनदेखि पौषसम्म) र वर्षे (माघदेखि असारसम्म)  गरेर तीन वटा ग्रेड: ए ग्रेड, बि ग्रेड र सी ग्रेड तोकेका छौँ । जसअनुसार, हामीकहाँ ल्याइसकेपछि सी ग्रेडकै भएपनि न्यूनतम १० रुपियाँ पाउनुहुन्छ”, उनले भने  ।

कृषकहरुको क्षमता अभिवृद्धि तथा सीप विकास गर्ने उद्देश्यका साथ् बेलाबेलामा सिद्धलेक गाउँपालिकाले गर्दै आइरहेको तालिम एवं आवश्यक सहयोगले किसानहरूमा व्यावसायिक तरकारी खेतीप्रति उत्साह वृद्धि हुँदै गएको उनले जनाए ।

श्रेष्ठका अनुसार सहकारीले २० जातका तरकारी क्रमश: गोलभेंडा, लौका, करेला, भेन्डी, बोडी प्रकाशे, सिमी, घिरौँला सेतो, अम्बा, काक्रो लोकल, फर्सी, चिचिन्डा, पिरो खुर्सानी, काउले, बन्दा, घिरौँला हरियो, मुला, भान्टा, कागती (चस्मे), सुन कागती र् अकबरे खुर्सानीको ग्रेडअनुसार मूल्यसूची तोक्दै आएको छ । उक्त मूल्य सम्झौता गर्न इच्छुक सदस्यहरूलाई ताजा तरकारी बजार मूल्यमा तरकारी बिक्री गरि संस्थाले बिक्रीमा हुने खर्च प्रति के.जी. रो. ७ कटाई बाँकी रहेको रकम खातामा जम्मा गर्ने व्यवस्था गरेको छ ।

संस्थाले किसानहरूकहाँ पुगी जग्गाको उपभोग र उपयोग, कृषि सामग्री र औजार उपलब्धता, माटो परीक्षण, कृषि बजारसम्मको पहुँच, बीउबिजन र मल जस्ता अत्यावश्यक कृषि सम्बन्धि प्राविधिक सहयोगहरू पनि गर्दै आइरहेको उनले बताए । “त्यति मात्रै नभई सहकारीमा शेयर सदस्य भएका किसानलाई अनुदानदेखि बोनस दिने, माग भए अनुसारका आवश्यक कृषि औजार वितरणसम्मको काम समेत गर्दै आइरहेका छौँ’, उनले भने ।