नेपाली मौलिक समालोचकको रूपमा इन्द्रबहादुर राईलाई मान्छु । उनी विषयलाई गम्भीर ढङ्गले विश्लेषण गर्छन् । गहिराइमा डुब्छन् । लैनसिंह बाङ्देलको ‘मुलुकबाहिर’ उपन्यासमाथि उनले गरेको समालोचनाबाट प्रभावित भएको हुँ ।

महाकाव्य र निबन्धमा महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाको समकक्ष कोही छैनन् । महाकाव्यमा केही सूत्र परिवर्तन गर्नुपर्छ । क्षेत्रीको छोरा मात्र नायक हुनुपर्छ भन्ने कुरा युक्तिसङ्गत हुदैन । अँ, अहिले महाकाव्यको नाममा गाईजात्रा शुरु भएको छ । गाईजात्रा बन्द हुनुपर्छ ।

—आयामेली कविहरूमा मोहन कोइराला फर्सीका जराजस्ता जटिल लाग्छन् । कोइराला भन्दा वैरागी काइँला नै अब्बल मान्छु म । वैरागी काइँलाका कविता जटिल भएर पनि बुझिने खालका छन् । मौलिकपन दिने पुराना पुस्तामा पूर्णप्रसाद ब्राह्मण र गुरुप्रसाद मैनालीलाई निकै मन पराउँछु । सामान्य पाठकले पनि बुझ्ने तर गहिरो अर्थ भएका कविता लेख्ने कवि भूपि शेरचन बराबर मैले कसैलाई देखेको छैन । उनको ‘हामी’ कविता र केही मुक्तकले हाम्रो चरित्र चित्रण गर्छ ।

—पारिजातको ‘मैले नजन्माएको छोरो’ र बानिरा गिरीको ‘कारागार’ मैले उहिल्यै पढेका मध्येका निकै गतिला कृति हुन् ।

— पात्रहरूलाई जीवन्त रूपमा पाठक सामु उभ्याउन सक्ने र पात्रहरूलाई संवाद गराउन सक्ने आख्यानकार नै सफल लाग्छ मलाई । अहिलेका केही नेपाली साहित्यकारले त पात्रहरूलाई साँच्चै नङ्ग्याउदा पनि पाठक उत्तेजित हँुदैनन् ।

—अँ, पात्रहरुलाई पाठकसँग संवाद गराउन सक्ने साहित्यकार कुमार नगरकोटी र नयनराज पाण्डे हुन् । पाण्डेले कल्पनाभन्दा यथार्थमा आधारित भएर कलात्मक प्रस्तुति दिएका छन् । यसरी लेख्न सक्नु नै सफल साहित्यकार हुनुजस्तो लाग्छ । मलाई दुवै जनाको लेखाइले तान्छ ।

—डा. तारानाथ शर्मा समालोचक भन्दा पनि ज्यादा आलोचक हुन् । हरेक समालोचना पूर्वाग्रही भएर लेख्छन् ।

—एक दिन पुस्तक पसलमा गएर ऋइइी त्च्ब्प्ग्ीब्ं (?) अङ्ग्रेजी उपन्यास पल्टाएर हेर्दै थिएँ । पसलेले हेयको भावमा ‘नबुझ्नेले किन चलाउनु’ भनेर राख्न लगायो । भोलिपल्ट मैले ईखले त्यही उपन्यास किनेर घर लगें । तर समस्या थियो अङ्ग्रेजी भाषाको । लगातार ३ पल्ट पढ्दा पनि नबुझेपछि ‘अङ्ग्रेजी डिक्सनेरी’ किनेर ल्याएँ र शब्दको अर्थ हेर्दै पढें । १६ पल्ट पढेपछि मात्र उपन्यासको कथा मजाले बुझें ।

—भारतीय नेपालीभाषी प्रकाश कोविद र सुवास लगायतका नेपाली उपन्यासले नेपाली भाषालाई भारतीय संविधानमा राख्नका लागि महत्वपूर्ण योगदान गरेको छ । सस्ता भनिएका यस्ता किताबका अशस पक्षलाई ग्रहण गर्नुपर्छ । अझ नेपाली भाषीमाझ सस्ता हिन्दी उपन्यासको एकाधिकार प्रकाश कोविद र सुवासले नै तोडेभन्दा फरक पर्दैन । यिनै उपन्यास पढेर नेपालीभाषाप्रति नेपाली भाषी भारतीयको मोह बढेको हो । 

खलिल जिब्रानको लेखन मलाई मन पर्छ । सामान्य पाठकले त खलिल जिब्रानलाई नबुझ्न सक्छन् ।

—भारतीय साहित्यकार भगवतीचरण बर्माको उपन्यास ‘चित्रलेखा’ मलाई निकै मन पर्छ । हरिवंश राय बच्चनको ‘मधुशाला’ भारतीय कविता साहित्यको अब्बल कृति हो । झट्ट हेर्दा रक्सीकै बारेमा लेखेजस्तो लाग्ने भए पनि खासमा दोहोरो अर्थ लाग्ने, बिम्बले भरिएका कविताहरुको सङ्ग्रह हो । भारतीय नाटककार विष्णुप्रभाकर माथवे सशक्त भारतीय नाटककार हुन् ।

— मैले २०२० सालमा कविता पढ्न थालें । २१, २२ सालमा कविता लेख्न थालेको हुँ । शारदा पत्रिकाबाट साहित्यको अध्ययन शुरु गरें । बनारसबाट प्रकाशित छात्र पत्रिका पनि पढ्थें । २०२८ सालमा सुसेली नामको साहित्यिक पत्रिका सम्पादन गरेपछि सुनसरी जिल्लाका तात्कालीन प्रमुख जिल्ला अधिकारी विष्णुगोपाल बेन्जुले पक्राउ पूर्जी जारी गरे । १५ दिन घर छोड्नुप¥यो । कोशी अञ्चलाधीश कार्यालयबाट समेत पक्राउ पूर्जी जारी भयो । तर केशवप्रसाद उपाध्याय लगायतका अन्य नामबाट लेखेकाले पनि पक्राउ पूर्जी तामेली हुन अलिक असजिलो भयो र म पक्राउ पर्नबाट जोगिएँ । ।

—मलाई प्रगतिशील विचारधाराको साहित्य मन पर्छ । म पनि त्यस्तै क्रान्तिकारी कविता लेख्थें । तर कवितामा नारा चाहिँ पञ्चायतकालमा लागाइन्थ्यो । अब नारा मात्रको काम छैन । प्रगतिशील साहित्यमा कला भएका कविता, निबन्धको आवश्यकता छ ।

—इनरुवामा रहेर साहित्यिक संस्थाको सचिव भएर काम गरें । त्यो भन्दा पहिले विभिन्न प्रतियोगितामा भाग लिएँ र निकै पुरस्कार जितें । थुपै्र कविता प्रकाशित भए । तर किताबको रूपमा प्रकाशित गरिनँ ।

माथिको भनाइ कुनै विशेषण झुण्ड्याइएका सुप्रसिद्ध वा दर्जावाल वा सिद्धहस्त कहलिएका समालोचक अथवा विश्लेषकका होइनन् । न कुनै प्राध्यापक अथवा चिन्तकका हुन् । कुनै शोधार्थी अथवा पत्रकारको पनि होइन । यी भनाइ राख्ने मानिस सामान्य जीवनशैली मन पराउने आम मानिस हुन् । गुमनाम बस्न रुचाउँछन् । जो समय कटनीका लागि लेखनदास गर्छन् ।
‘भए पनि ठीकै नभए पनि ठीकै’ गीतका भावमा बाँच्न रुचाउने यी व्यक्ति हुन केशव सुवेदी ।

सुनसरीको सदरमुकाम इनरुवामै जन्मेका र इनरुवाकै स्थायी बासिन्दा सुवेदी जिल्ला प्रशासन कार्यालय सुनसरीको मूलगेटभन्दा बाहिर बस्छन् । सामान्य परिवारका उनले ६५ वटा वसन्त बिताइसकेका छन् । लेखनदासी दोकान थापेका छैनन्, ग्राहक आए काम गर्छन् आएनन् भने सामान्य अवस्थामै घर फर्किन्छन् । केहीले झैं राजमार्गमै पुगेर ग्राहक तान्दैनन् बरु ग्राहकले उनलाई घरबाटै आउने पार्छन् । उनकै शब्दमा ‘नागरिकता, राहदानीका काम सेवाग्राही आफैं गर्न सक्छन्, लेखनदास चाहिँदैन । त्यसैले नागरिकता र राहदानीको काम गर्दिनँ ।’ उनी ठाडो उजुरी लेख्ने र गैरसरकारी सङ्घ संस्थाका विधान बनाउने गर्छन् । यति हुँदा पनि उनी लेखनदास कम, कवि बढी हुन् ।

उनको राजनीतिक चेत रहेछ । हरेक राजनीतिक घटनाक्रमको लेखा राख्छन् । पञ्चायतका विरुद्ध गोप्य ढङ्गले हुने छलफलमा सहभागी भए । राजा वीरेन्द्र पूर्वाञ्चल सवारी हुँदा विराटनगरमा भएको बमकाण्डमा घाइते भएका उनी भन्छन्, ‘२०३० सालको चैत ३ गते ९ बजेर ३५ मिनेटमा भएको विराटनगर बमकाण्डमा म पनि घाइते भएँ । भीमनारायण श्रेष्ठ, ढाकाप्रसाद लामिछाने र अमाहीबेल्हाको एक जना मण्डल लगायत थुपै्र घाइते भएका थिए । घाइते कोहीको हात थिएन, कोहीको खुट्टा थिएन । एक जनाको मृत्यु भयो भनिए पनि आधा दर्जनभन्दा बढीको मृत्यु भएको हुनुपर्छ ।’

उनी घटना सम्झिन्छन र भन्छन्, ‘अझै आङ सिरिङ्ङ हुन्छ । शहीद भएका भीमनारायण श्रेष्ठले विराटनगरको गर्मीमा त्यतिबेला पनि लामो कालो कोट (ओभरकोट) लगाएका थिए । घटनास्थलबाट उनी भागेपछि धुवाँ धुलो उठ्यो र लगत्तै बम पड्किएको थियो ।

पछि घाइतेलाई प्रहरीको घेरामा कोशी अञ्चल अस्पतालमा उपचार गरियो । तत्कालीन बडामहारानी ऐश्वर्य हेर्न आइन् । मैले ‘सरकार , हामीलाई शाान्तिसुरक्षा खोइ ? सरकारको शासनमा पनि उपचार नपाएरै मर्नुपर्ने हामीले ? के हामीले आफ्ना राजारानी हेर्न पनि नपाउने ? किन शान्तिसुरक्षा फितलो सरकार ! भनेर ‘सरकार’का ‘सरकार’ भनें । तत्काल बडामहारानीबाट तुरुन्त जहाजमा लगेर काठमाडौमा उपचार गर्नूृ भन्ने आदेश भयो । मलाई मात्र हवाइजहाजमा राखेर काठमाडांै लगे ।

गजब त के भएछ भने कट्टु र गन्जी लगाएकै अवस्थामा हवाइजहाजमा उनी काठमाडौ पुगेछन् ।

हौसिँदै भन्छन्, ‘फर्किदा आफैं जा भन्दै थिए मलाई । गन्जी र कट्टुमा गएको म, लाउने लुगा थिएन । ‘जसरी ल्याएका थियौ त्यसैगरी पु¥याइदेऊ’ भनेर अड्डी कसें ।

गृहमन्त्री र डि.आइ.जी.को धाक लगाएँ । यसले हाम्रो जागिर खानेभो भनेर टिकट काटेर हवाइजहाजमा चढाएर पठाए । उनीहरूले खर्च समेत दिए । विराटनगरबाट पनि प्रहरीकै गाडीमा राखेर घर ल्याइदिए । ‘दुर्भाग्य ! सँगैका एक जना डुम्राहातिरका घाइतेको अत्तोपत्तो भएन ।’

भन्छन् –धन्न मेरा गाउँले होमबहादुर श्रेष्ठ (ठूले बाबु) गृहमन्त्री थिए । उनैले गर्दा पनि अरुझैं बेपत्ता भइनँ र बाँचें ।’