बालकृष्ण पोखरेललाई सबैभन्दा पहिले चिनेको पत्रिकामार्फत् हो । यो कुरा २०१६ सालतिरको हो । त्यो बेला म धरानमा हुँदा उहाँ प्रधान सम्पादक भएको ‘नौलो पाइलो’ नामक पत्रिका पढ्थेँ ।
२०१३ सालबाट प्रधान सम्पादक भएर ‘नौलो पाइलो’ नामक पत्रिकामा सक्रिय हुनुहुन्थ्यो बालकृष्ण पोखरेल । बनारसमा छापिने यो पत्रिकाको ‘कन्सेप्ट’ भने सङ्खुवासभाको चैनपुरको जनसांस्कृतिक सभाबाट आएको थियो ।

झर्रोवादी आन्दोलनको नेतृत्व र अवतरण
बालकृष्ण गुरु तेजिला र नेतृत्वदायी व्यक्तित्व भएकाले झर्रोवादी आन्दोलनको उदयसँगै चूडामणि रेग्मीले पत्रिकाको प्रधान सम्पादनको जिम्मेवारी छाडेर झर्राेवादी आन्दोलनको नेतृत्व हस्तान्तरण गर्नुभएको थियो । कोशराज रेग्मी, चूडामणि रेग्मी, तारानाथ शर्मा, बल्लभमणि दाहाल र बालकृष्ण पोखरेल हुनुहुन्थ्यो झर्रोवादी आन्दोलनमा । यसको मुख्य उद्देश्य भनेको नेपाली भाषा मौलिक भाषा हुनुपर्छ भन्ने थियो ।

बनारसका प्राध्यापकहरूले नेपाली भाषालाई पहाडी हिन्दी भन्थे । नेपाली साहित्यमा लाग्नेहरूमा अङ्ग्रेजी पढेकाहरूले अङ्ग्रेजीकरण गर्थे । संस्कृत पढेकाहरुरूले संस्कृत बढी मिसाउँथे । यी कुरामा बालकृष्ण पोखरेल लगायतका व्यक्तिहरूलाई चित्त बुझेन र, उहाँहरूले झर्रोवादी आन्दोलन शुरु गर्नुभयो ।
‘रुपरेखा’ भन्ने पत्रिकमा झर्रो टर्रो भनेर पनि लेखे । न संस्कृतकरण, न हिन्दीकरण, न अङ्ग्रेजीकरण यो मौलिक हो भन्ने उहाँहरूले प्रमाणित गर्नुभयो । २०६३ सालमा झर्रो आन्दोलनको स्वर्ण महोत्सव तथा ‘नौलौ पाइलो’ को स्वर्ण जयन्ती विशेषाङ्क पनि प्रकाशन गर्नुभयो ।

अब नेपाली भाषाले आफ्नै स्वरूप लियो र आफ्नो आन्दोलन पूरा भएको भन्दै झर्रोवादी आन्दोलनको आवश्यकता छैन भन्दै छाड्नुभएको थियो । झापामा बसेर चुडामणि रेग्मी चाहिँ अझै सक्रिय हुनुहुन्छ । झर्रोवादी आन्दोलनका ५ जनामा अब तारानाथ शर्मा र चुडामणि रेग्मीमात्रै जीवित हुनुहुन्छ ।

प्राध्यापनदेखि मदन पुरस्कारसम्म
बनारसबाट म्याट्रिक्स र कलकत्ता विश्वविद्यालयबाट भाषाशास्त्रमा स्नातकोत्तर गर्नुभएका पोखरेलले २०१९ सालबाट त्रिभुवन विश्वविद्यालयमा प्राध्यापन शुरु गर्नुभएको हो । २०२१ सालमा उहाँले ‘नेपाली भाषा र साहित्य’ पुस्तकको लागि मदन पुरस्कार पाउनुभयो ।

उहाँले २०२७ देखि २०३६ सालसम्म विराटनगरको महेन्द्र मोरङ र पछि स्नातकोत्तर क्याम्पसमा प्राध्यापन गर्नुभएको थियो । मैले २०३२ सालमा त्रिभुवन विश्वविद्यालयमा नेपाली विभागमा प्रवेश पाएँ । हामीलाई उहाँले विषयगत तालिम दिनुहुन्थ्यो । भाषाको वैज्ञानिक व्याख्यामा उहाँको धेरै दख्खल थियो ।
कउहाँ २०३६ सालदेखि २०४१ सालसम्म तत्कालीन नेपाल राजकीय प्रज्ञा प्रतिष्ठानको सदस्य रहनुभएको थियो । विश्वविद्यालयको प्राध्यापनबाट उहाँले २०४६ सालमा अवकाश लिनुभएको थियो । विश्वविद्यालयबाट अवकाश लिए पनि उहाँले भाषा, साहित्य र अनुसन्धानका काम गरिरहनुभयो ।

नेपालका सबै भाषाका प्रेमी, मगर भाषाका ‘आदिकवि’
‘खस जातिको इतिहास’, ‘बृहत् नेपाली शब्दकोश’, ‘राष्ट्रभाषा’, ‘पाँच सय वर्ष’नामक बहुचर्चित अनुसन्धान कृतिहरू उहाँ आफँैले धेरै मन पराउनु हुन्थ्यो । नेपाली, अङ्ग्रेजी, हिन्दी र मगर भाषामा उहाँ पोख्त हुनुहुन्थ्यो । विदेशी नेपाल आएर नेपालका भाषाहरूमा अनुसन्धान गर्ने तर नेपालीहरु आफैँले भने नगर्ने कुरा उहाँलाई चित्त बुझेन । उहाँले आफैँ मगर भाषा सिक्न थाल्नुभयो । सिकेर उहाँले ‘कनुङ लाम’ नामक कविता नै लेखेर प्रकाशन गर्नु भयो । उहाँ मगर भाषाको कविता लेख्ने आदिकवि हो । मैले पिएचडी गरेको आठपहरिया भाषाको अनुसन्धानका क्रममा पनि बालकृष्ण पोखरेलले धेरै सल्लाह र हौसला दिनुभएको थियो ।

नेपालका राई लिम्बूका भाषा र चिनियाँ तथा तिब्बती भाषा एकै परिवारका हुन् भन्ने कुरालाई बालकृष्ण पोखरेलले लामो अध्ययन गरेर गलत प्रमाणित गर्नुभएको छ । यसो गर्न उहाँले ३ वटा तर्क अगाडि सार्नुभएको छ । पहिलो, चिनियाँ र तिब्बती भाषाहरू एकाक्षरी हुन्छन् तर राई र लिम्बू भाषाहरू हुँदैनन् ।
दोस्रो, चिनियाँ र तिब्बती भाषामा प्रकृतिप्रत्यय हुँदैन तर राई र लिम्बू भाषामा हुन्छ । तेस्रो, चिनियाँ र तिब्बती भाषामा इन्क्युसिबनेस र एक्स्सक्लुसिबनेस हुँदैन तर राई र लिम्बू भाषामा हुन्छ ।

व्युत्पत्तिशास्त्रका ज्ञाता, नृतत्वशास्त्री र नेपाली भाषाशास्त्रका शिखर व्यक्ति
उहाँ सबैको शीर्ष व्यक्तित्व हुनुहुन्थ्यो । मसँग निकै नजिकको सम्बन्ध हुन पुग्यो । किनभने मैले पनि भाषाविज्ञानमै पिएचडी गर्ने भएको थिएँ । त्यो बेला मलाई गुरुले एउटा कुरा भन्नुभएको थियो । भाषा र साहित्यको यत्तिको चिन्तन गर्ने मान्छे अरु छैनन् ।

बलकृष्ण गुरु व्युत्पत्तिशास्त्रको ज्ञाता हुनुहुन्थ्यो । मैले उहाँलाई मानव जातिको अध्ययन गर्ने नृतत्वशास्त्रीको रूपमा पनि चिन्ने गरेको छु । खस जातिको इतिहास लेखेर उहाँलाई त्यस्तो भन्न मिल्छ भन्ने लाग्छ । यत्तिका मान्छे अरु छन्जस्तो लाग्दैन ।

नेपाली भाषाशास्त्रमा अरु पनि होलान् तर पुस्तक पढेको आधारमा व्याख्या गर्नेहरू छन् । मौलिक चिन्तन गर्नेहरू कमै छन् । कलकत्ता विश्वविद्यालयमा पढ्दा उहाँले तुलनात्मक भाषा विज्ञानमा एमए गर्नुभएको थियो । डाक्टर सुनितिकुमार चटर्जी जस्ता महान् व्यक्तिसँग सङ्गत गर्न पाउनुभएको थियो । त्यही भएर उहाँमा किताबी ज्ञान मात्रै होइन मौलिक चिन्तन पनि थियो ।

(प्राध्यापक टङ्क न्यौपानेसँग विराट अनुपमले गरेको कुराकानीमा आधारित)