इलाम/ इलाम नगरपालिका–१ साँखेजुङको हिमालय साङ्ग्रिला टि प्रोड्युसर्सको बगानमा चिया टिप्ने ५५ वर्षीय जीवनकुमार राई दैनिक ५ सय रुपैयाँ कमाउँछन् ।
सरदर दैनिक १५ केजी हरियो चियापत्ती टिप्ने उनलाई कम्पनीले प्रतिकेजी ३० रुपैयाँ दिन्छ ।
त्यस्तै, कन्याम चिया उत्पादक सहकारीमा काम गर्ने टीकाराम खड्काको कमाइ पनि दैनिक ५ सयभन्दा बढी नै हुन्छ । तर सरकारी स्वामित्वको कन्याम चिया बगानकी श्रमिक टेकमाया महतको कमाइ भने दैनिक २ सय ४१ रुपैयाँ मात्र छ ।
चिया बगानको चिसोमा बग्ने ‘स्याँठ’को बेवास्ता गर्दै कन्याम चिया बगानमा पुगेका चिया ‘स्किप’मा व्यस्त उनले भनिन् ‘राजनीतिक व्यवस्था फेरियो तर हाम्रो दुःख कहिल्यै फेरिएन ।’
इलाम र झापाका ७ वटा चिया बगान त्रिवेणी सांघाइ ग्रुपले भाडामा लिएसँगै दुःखका दिन शुरु भएको महतले बताइन् । कन्याम चिया बगानमा ३१ वर्षदेखि मजदुरी गर्ने महतको जस्तै अनुभव छ सरकारी स्वामित्वको चिया बगानमा कार्यरत अरु मजदुरको पनि ।
माई नगरपालिकाको दानाबारीस्थित त्रिवेणीले नै सञ्चालन गरेको चिलिमकोट चिया बगानमा कार्यरत मजदुर बालगोविन्द मुण्दडाले पनि दैनिक २ सय ३९ रुपैयाँका दरले मासिक ७ हजारको हाराहारीमा मात्र कमाउँछन् । उनको हालत पनि टेकमायाको जस्तै छ ।
विस्थापित हुँदै सरकारी बगानका मजदुर
टेकमाया र बालगोविन्दले काम गर्ने दुवै बगान सरकारी स्वामित्वका हुन् । सरकारले २०५७ सालमा यीसहित इलामका ४ वटा (कन्याम, इलाम, चिलिमकोट र सोक्तिम) बगान ५० वर्षका लागि सांघाई त्रिवेणी ग्रुपलाई लिजमा दिएको थियो । यी ४ वटा बगानमा काम गर्ने मजदुरको सङ्ख्या ५ सयको हाराहारीमा छ । तीमध्ये १ सय २० जना स्थायी मजदुर छन् ।
त्रिवेणीले लिजमा लिँदा यी ४ वटा बगानमा प्रतिबगान २ सयदेखि ३ सयका दरले मजदुर कार्यरत थिए तर महङ्गीसँगै सेवा सुविधा नबढेपछि मजदुरहरू पलायन हुन थालेका हुन् । मजदुर महतले सुनाइन्, ‘थर्मसदेखि डोको नाम्लो समेत पाएका छैनौँ । अहिले बिहान ८ बजेदेखि ४ बजेसम्म काम गर्दा पाउने दैनिक २ सय ४१ रुपैयाँले नानीहरू पढाउनु कि आफू बाँच्नु ?’
चियाका लागि प्रख्यात इलाममा सरकारी स्वामित्वका ४ वटा सँगै निजी र सहकारीले सञ्चालन गरेका कारखानासहितका बगान १ सय वटाको हाराहारीमा छन् भने कृषकस्तरका चिया बगान सयौँ छन् । तर त्यस्ता सबैखाले चिया बगानमा एउटै प्रकृतिका पत्ति टिप्ने काममा खटिने मजदुरको ज्यालादर भने फरकफरक छ ।
निजी उद्योगमा काम गर्ने मजदुरले बढी ज्याला पाउने गरेका र सरकारी स्वामित्वको उद्योगमा काम गर्ने मजदुरले कम ज्याला पाउने गरेका छन् ।
सरकारले मजदुरको ज्याला ३ सय ८ रुपैयाँ तोकेर राजपत्रमा सूचना प्रकाशित गरेको छ । तर इलाम, सोक्तिम, कन्याम र चिलिमकोट चिया बगानका मजदुरले त्यो ज्याला कहिल्यै पाएका छैनन् । मजदुरहरूका अनुसार इलाम चिया बगानका मजदुरलाई २ सय ३५ रुपैयाँ, चिलिमकोटका मजदुरलाई २ सय ३९ रुपैयाँ, सोक्तिमका मजदुरलाई २ सय ३४ रुपैयाँ र कन्यामका मजदुरलाई २ सय ४१ रुपैयाँका दरले दैनिक ज्याला उपलब्ध गराइँदै आएको छ । आपूmहरूले सरकारले तोकेको ज्याला नपाएको श्रमिकहरूको गुनासो छ ।
‘श्रम विभाग र मजदुरहरूबीचको सहमतिअनुसार सरकारले राजपत्रमा तोकेको ज्याला हामीले पाएका छैनौँ । सामाजिक सुरक्षा कोष कहाँ छ थाहा छैन,’ मजदुर बालगोविन्द मुन्दडाले भने ।
मजदुरको दैनिक ज्याला ३ सय ८ रुपैयाँ हो भन्ने उनलाई थाहा छ । तोकिएअनुसारको ज्याला माग गर्दा हरेक मजदुरले साबिकको भन्दा धेरै काम गर्नुपर्ने भनी बगान व्यवस्थापन पक्षले शर्त तेस्र्याउने गरेको छ । ‘तोकिएको दैनिक २७ किलो पत्ती टिप्नुपर्ने कामलाई बढाएर ३५ किलो पु¥याए । १ ड्रम विषादी छिटिरहेकामा २ ड्रम पु¥याएमात्र ज्याला बढाइदिन्छौं भन्छ,’ मुन्दडाले सुनाए, ‘तोकिएको ज्याला माग्दा कामबाटै हटाइने डर हुने भएकाले चुपचाप काम गर्नुको विकल्पै छै्रन ।’
बगानमा कार्यान्वयनमा छैन श्रम ऐन २०७४
श्रम ऐन, २०७४ को दफा ३६ मा ‘वार्षिक तलब वृद्धि (ग्रेड) पाउने शीर्षकमा १ वर्षको सेवाअवधि पूरा गरेका श्रमिकले मासिक रूपमा पाउने आधारभूत पारिश्रमिकको कम्तीमा आधा दिनको पारिश्रमिक बराबरको रकम प्रत्येक वर्ष वार्षिक तलब वृद्धि पाउने’ उल्लेख छ । ऐनको दफा ३७ मा चाडपर्व खर्च पाउने शीर्षकमा आफ्नो धर्म–संस्कृति तथा परम्पराअनुसार मनाइने चाडपर्वका लागि प्रत्येक श्रमिकले खाइपाइ आएको १ महिनाको आधारभूत पारिश्रमिक बराबरको रकम प्रत्येक वर्ष चाडपर्व खर्चका रूपमा पाउने’ व्यवस्था पनि छ ।
तर, जिल्लाका चारवटै सरकारी चिया बगानमा कार्यरत मजदुरलाई श्रम ऐन, २०७४ का सेवासुविधा दिनु त परै जाओस्, त्यसअघि नै राजपत्रमा तोकिएको ज्यालासमेत नदिएको मजदुर नेता विष्णुप्रसाद भट्टराई बताउँछन् । ‘ब्यवस्थापनले चाडपर्व खर्चबापत १ महिना बराबरको तलब दिनुपर्नेमा गएको दशैंमा १ हजार ८ सयदेखि २ हजार ७ सय रुपैयाँमात्र खर्च दियो,’ उनले भने, ‘तोकिएको ज्यालाअनुसार मासिक खर्च दिँदा त दिनको कम्तीमा २ सयले मात्रै हिसाब गर्दा पनि ६ हजार त पुग्थ्यो नि ।’
२०७२ पुस २९ गतेको मन्त्रिपरिषद् बैठकले चिया मजदुरको दैनिक ज्यालामा २७ रुपैयाँ थप गरी २ सय ५३ रुपैयाँ पु¥यायो । चिया बगानमा काम गर्ने कामदारले दैनिक २ सय ५३ रुपैयाँ ज्याला पाउने गरी १८ माघ २०७२ को राजपत्रमा सार्वजनिक गरियो । कारखानाभित्र काम गर्ने कामदार, सरदार, नाइके र चौकीदारलाई त्यसमा दैनिक ३० रुपैयाँ भत्ता थप हुने त्यही राजपत्रमा उल्लेख छ । यो व्यवस्था २०७३ साउनदेखि २०७४ असार मसान्तसम्मका लागि थियो ।
तर, राजपत्रमा २ वर्षभित्रमा कार्यान्वयन हुने सूचना मात्र प्रकाशित गरिने भएकाले त्यसअघि नै २ मङ्सिर ०७२ मा श्रम विभागका महानिर्देशक रवीन्द्रमोहन भट्टराईको संयोजकत्वमा बसेको मजदुर, उद्योगीसहितको बैठकले ०७४ साउन १ देखि ०७५ असार मसान्तसम्मलाई नयाँ ज्याला कायम गर्ने निर्णय गरेको थियो ।
बैठकले मजदुरको दैनिक ज्याला २ सय ७८ रुपैयाँ तोकेको थियो भने यो ज्यालामा ३० रुपैयाँ भत्ता थप गरी दैनिक ३ सय ८ रुपैयाँ दिने निर्णय गरेको थियो ।
त्यही बैठकले मासिक ज्याला पाउने श्रमिकलाई ७ हजार ७ सय ७५ रुपैयाँ दिए पनि भत्ता रकम नथप्ने निर्णय गरेको छ । तर, अहिले सरकारी स्वामित्वमा रहेका बगानले नै कम ज्याला दिँदैछन् ।
श्रम विभागका महानिर्देशक, उद्योगी र मजदुर नेताबीच भएको सहमतिअनुसार १ साउन ०७४ देखि २०७५ असार मसान्तसम्म मजदुरलाई दिइने ज्याला कार्यान्वयन हुन नसकेको मजदुर नेता भट्टराई बताउँछन् । सरकारले मजदुर, उद्योगी र सरकारी पक्षको संयुक्त बैठक बोलाउँदा उद्योगीहरू प्रायः बैठकमै नआउने गरेको उनको गुनासो छ । बैठकमा आइहाले पनि ‘नोट अफ डिसेन्ट’ लेखेर हिँड्ने गरेको मजदुरहरूको गुनासो छ ।
चिया बगान व्यवस्थापन पक्षको प्रशासन शाखा प्रमुख लोकनाथ दंगाल भने इलामबाट ४ वटै बगान घाटामा रहेकाले मजदुरहरूलाई न्यूनतम ज्याला दिन नसकेको स्वीकार्छन् । उनी मजदुरहरूसँगकै सहमतिमा नयाँ ज्यालादर तोकिएको दाबी गर्छन् । ‘चारै बगानमा उत्पादन कम भएकाले हामीलाई घाटा छ,’ उनी भन्छन्, ‘न्यूनतम् कार्यान्वयन गर्न नसकेकैले मजदुरहरूसमेतको सहमतिमा अर्काे ज्यालादर कायम गरिएको हो ।’ उनले पुरानो ज्यालादर कायम गर्दा बगान नै बन्द गर्नुपर्ने अवस्था आउन सक्ने उनले बताए ।
_1720278409.jpg)
