प्रकाशपुरः ‘ओ माइ गड ! नेपालमा पनि समुद्र रै’छ ।’ प्रकाशपुरस्थित कोशीको बाँधबाट पहिलो पटक सप्तकोशी नदी नियालेका उमेश थापा सप्तकोशी नदीको असीमित आकार देख्दा छक्क परे । झापा घर भई काठमाडौंमा बस्ने गरेका थापाले सप्तकोशी नदी हेर्दा फिल्ममा देखिने समुद्रभन्दा आफूलाई कम नलागेको बताए ।
‘कति हो कति बालुवाका टापुहरू झन् पानीको आयतन कहाँ हो कहाँ पर सूर्यकै क्षितिजमा छ’ थापाले टापुको देश माल्दिभ्ससँग दाँज्दै भने, ‘त्यो जम्ने पानीको समुद्रमा बनेको देश यो दौडिने पानीको समुद्रमा बनेको ठाउँ ।’ खुलेको मौसमको समयमा पहिलो पटक कोशी भ्रमणमा आएका थापा ‘झापा घर आउँदा एक पटक आउँछु’ भन्दै फर्किए ।
पहिलो पटक कोशी नदीको असीमित आकारसँगैको छालमा रमाएका थापालाई सप्तकोशीले मोहनी नै लगाएको छ । आजकाल काठमाडौंबाट झापा घर आएको समयमा उनी अनिवार्य एक दिन कोशी हेर्न निस्किन्छन् ।
घर आउँदाजाँदा बाटो नजिकै पर्ने कोशी टप्पु र सप्तकोशी नदीको असीमित आकार हेर्न एक दिन मजाले बास नै बस्ने गर्छन् । काठमाडौंबाट घर फर्किदा एक दिन बसेर कोशीको छालमा रमाउन आउनु उनको रुटिन बनेको छ ।
सप्तकोशी नदी घुमेर थापा अर्ना देखिने आशामा कोशी टप्पु हँुदै जाने गर्दछन । सप्तकोशी नदीकै भूभागमा अवस्थित कोशी टप्पुमा अर्ना हेर्न थापा मात्र होइन कोशी घुम्न आएका धेरै पर्यटकहरू कोशी टप्पुको पनि भ्रमण गर्ने गर्दछन् ।
लोपोन्मुख अवस्थामा रहेको संरक्षित वासस्थानका रूपमा स्थापना भएको यो आरक्षको प्रमुख आकर्षण अर्ना (जंगली भैंसी) हो । नेपालमा यहाँ मात्र अर्ना पाइन्छ । हाल कोशीटप्पुमा ४ सय ४१ वटा अर्ना छन्। २ मिटर भन्दा लामा सिङ भएका अर्नाहरू दिउँसो आरक्षको घाँसे मैदानमा हुलमा चरिरहेको देख्न सकिने हुनाले अधिकांश पर्यटकहरू अर्ना हेर्न उत्सुक हुने गर्दछन् । ‘कोशी घुम्न आउने पर्यटकहरू प्रायः कोशी टप्पु छिरेरै जाने गर्दछन्,’ कोशी टप्पु वन्यजन्तु आरक्ष प्रकाशपुर पोस्टका एक कर्मचारीले भने, ‘अधिकांश पर्यटकहरू अर्ना हेर्न रुचाउँछन् । कोशी टप्पु घुमेर बाहिर कोशीमा पौडी खेल्नेको सङ्ख्या पनि उत्तिकै हुने गरेको छ ।’
वराहक्षेत्रको भौगोलिक हावापानीले गर्दा थप गर्मी समयको पर्यटकीय गन्तव्यको रूपमा थप सशक्त रूपमा परिचित हुन सक्ने सम्भावना रहेको छ । एउटै नगरपालिकाभित्र तराइ र पहाडको हावापानी पाइने भएकाले पनि वराहक्षेत्र नगरपालिका पर्यटकीय हब बन्ने आधार रहेको पर्यटनकर्मी बासु बराल बताउँछन् ।
२ सय २२ वर्ग किलोमिटरमा फैलिएको वराहक्षेत्रको दुइ भिन्न ठाउँमा फरकफरक हावापानी पाइने भएकाले पनि पर्यटकीय रूपमा राम्रो गन्तव्य रहेको बरालको धारणा छ । भेडेटारको विकल्पमा वराहक्षेत्रको माथिल्लो भागमा रहेको सूर्यकुण्ड क्षेत्रलाई बनाउन सकिन्छ । जहाँ गर्मीको समयमा पनि सुनसरी र धनकुटाको सिमाना भेडेटारको जस्तै मौसम रहने गरेको छ ।
विश्वमा गर्मीको समय अधिकांश पर्यटकहरू पानीमा रमाउने गर्दछन् । गर्मी यामको दिउँसोको समयमा सप्तकोशी नदीमा जलक्रीडाको व्यवस्था गराउन सकिन्छ’, बरालले भने, ‘रात्रीकालिन बसाइको लागि सूर्यकुण्डमा लगेर पर्यटकलाई राख्ने व्यवस्था मिलाए वराहक्षेत्र नगरपालिका साँच्चै नै गर्मीको उत्कृष्ट गन्तव्य बन्न सक्दछ ।’
‘भेडेटारको डाँडाबाट धरान देखिन्छ सूर्यकुण्डबाट नेपालकै सबै भन्दा ठूलो नदीको उद्गम स्थलदेखि नेपालको सीमासम्म देखिन्छ’, बरालले भने, ‘यदि ध्यान दिएर वराहक्षेत्रको ब्राण्डिङ गर्न जान्ने हो भने कोशीमा जलपर्यटन, वराहक्षेत्र मन्दिर लगायतका धार्मिक भूमिमा धार्मिक पर्यटन, चतराको संस्कृत विद्यालयमा शैक्षिक पर्यटन, कोशी टप्पुमा पर्या पर्यटन गराएर नमुना नगर बनाउन सकिन्छ ।’
शीतल मौसमसँगै वराहक्षेत्र मन्दिरदेखि कोशी ब्यारेजसम्म कोशीको असीमित आयातन समेत स्पस्ट देखिने भएकाले पछिल्लो समय स्थानीय पर्यटकको गन्तव्य सूर्यकुण्ड हुन थालेको छ । प्रदेश नं १ को सरकारले पनि चालु आर्थिक वर्षको वार्षिक नीति तथा कार्यक्रममा सूर्यकुण्डदेखि वराहक्षेत्र मन्दिरसम्म केवलकार सम्भाव्यता अध्ययन गर्ने योजनाले सूर्यकुण्डलाई पर्यटकीय महत्वका साथ हेरिएको छ ।
प्रदेश सरकारले मात्र होइन स्थानीय सरकारले पनि सूर्यकुण्डलाई पर्यटकीय गन्तव्य बनाउन पहल गर्दै आएको छ । वराहक्षेत्र नगरपालिकाले सूर्यकुण्डमा सामुहिक पर्यटकीय भावना बढाउन सामुदायिक होम स्टे गराएर पर्यटन प्रवद्र्धन गर्न शुरु गरेको छ ।
होम स्टे निर्माणसँगै नगरपालिकाले त्यहाँसम्म पुग्ने बाटोघाटो र बिजुलीबत्ती पुर्याउनको लागि प्राथमिकताको साथ काम गर्दै आएको छ । ‘सूर्यकुण्डमा जातीय परिवेश झल्काउने समूहहरू पनि तयार गर्न नगरपालिका अघि बढ्दै छ’ वराहक्षेत्र नगरपालिकाकी उपप्रमुख कमला मगर भन्छिन्, ‘सूर्यकुण्डमा देखाउने मूल गन्तव्य हावापानी र त्यहाँबाट देखिने आकर्षक कोशीको बहाब हो तर रात कटाउने मान्छेहरू पनि आउने भएकाले जातीय संस्कृति पनि राम्रो पर्यटकीय आधार हुन सक्दछ ।’
समुद्र किनारजस्तो अनुभवः
नेपालकै श्रीलङ्का टापु भनेर चिनिने क्षेत्र समेत वराहक्षेत्र नगरपालिकाभित्र पर्दछ । समुद्रमा बनेको माल्दिभ्स देशजस्तै कोशीले पनि आफ्नो भूभागमा थुप्रै ’माल्दिभ्स’हरू बनाएको छ । समुद्रि किनारमा पाइने दृश्य सप्तकोशीमा पनि बनाउन सकिन्छ ।
कोशी नदीले सामुद्रिक मजा दिन सक्ने समुद्र घुमेर आएका स्थानीय पर्यटकहरू बताउँछन् । केही समय अगाडि भारतको चर्चित आन्डमन टापु पुगेका इटहरीका व्यवसायी विक्रम घिमिरे पनि श्रीलङ्का टापुलाई पर्यटकीय गन्तव्य बनाउन सकिने बताउँछन् । ‘श्रीलंका टापु एकातिर कोशीको मूल प्रवाह र अर्कोतिर पुरानो भङ्गालेले घेरिएको छ फरक यत्ति हो भारतका वा अन्य देशका टापुहरू आन्डमन भने समुद्रले घेरिएको छ’ घिमिरे भन्छन् ‘समुद्रमा पाइने जस्तो छाल र बालुवाको असीमित आयतन पनि कोशीमा छ ।’
अन्य देशको समुद्रभन्दा कोशीमा झन् भिन्न चीज देखाउन सकिन्छ । सनबाथ लिँदै गर्दा अर्नाको बथान चर्दै गरेको, चखेवा जोडीको प्रेम र अन्य मधुर चराको सुमधुर आवाजले जो कोहीलाइ पनि कोशीमा लोभ्याउन सकिने उनको तर्क छ ।
कोशीको बाढीमा आउने छाल र आन्डमनमा समुद्रको छालको अनुभूति भने उस्तै छ । कोशीमा जेटबोट र ¥याफ्टिङ चल्छ । आन्डमनमा भने पानीजहाज चल्छ । स्कुपा डाइभिङ हुन्छ । कोशीमा पनि स्कुपा डाइभिङ गर्न सकिन्छ । कोशीमा कतैकतै धेरै गहिरो स्थान छ । ती क्षेत्र पहिचान गरेर यस्तो खेल खेलाउन सकिन्छ ।
श्रीलङ्का टापुमा रहेको सयौँ बिघा खाली र सरकारी जग्गामा विभिन्न रिसोर्ट र होटल बनाएर पर्यटक राख्न सकिन्छ । कोशीको बहाब व्यवस्थापन गरेर पानीमा खेलिने विभिन्न खेल कोशीमै खेलाउन सकिन्छ । कोशी टप्पु वन्यजन्तु आरक्ष, सप्तकोशी र श्रीलङ्का टापु नेपाली मात्रै होइन विदेशीहरूको आँखामा पनि पर्दै आएको छ ।
‘पानीजहाजले’ थप ब्राण्डिङ
प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीको पानीजहाज ल्याउने उद्घोष लगत्तै निजी क्षेत्रको लगानीमा सप्तकोशीमा जेट बोट सञ्चालनमा ल्याइयो । पानीजहाज को हल्ला राष्ट्रव्यापी भएको हँुदा जेट बोटलाइ पनि मिनी पानीजहाजको नाममा ब्राण्डिङ भएकाले अहिले सप्तकोशीमा चल्ने जेट बोटमा मान्छेको उपस्थिति बाक्लो हुने गर्दछ ।
सप्तकोशीमा जल पर्यटन र गर्मी समयमा घुम्नको लागि पानीजहाज अर्को गन्तव्य बनेको छ । पहिलो पटक सप्तकोशी नदी हुँदै जल यातायात गर्न वराहक्षेत्र जल यातायात तथा पर्यटन प्रा.लिले नयाँ वर्ष २०७५ बाट व्यावसायिक रूपमा ३० सिटे जेट बोट सञ्चालनमा ल्याएको थियो ।
यातायातको हिसाबले मात्र होइन पर्यटन रोजगारी सिर्जनाको हिसाबले पनि जेट बोटको लोकप्रियता बढ्दै गएको पर्यटनकर्मी तथा वराहक्षेत्र जल यातायात प्रालिका निर्देशक विमलमान श्रेष्ठ बताउँछन् । सप्तकोशी नदीमा अहिले नदीको अवस्था अध्ययन गरेर अन्तर्राष्ट्रिय मापदण्ड अनुसारका ४ वटा मोटरबोट सञ्चालनमा ल्याइएको छ ।
व्यावसायिक रूपमा जेट बोट सञ्चालनपछि चतरा आसपासका ठाउँमा मान्छेको गतिविधि ह्वात्तै बढेको छ । जेट बोटले वराहक्षेत्रका स्थानीयहरूलाई आर्यआर्जन र रोजगारीको बाटो खोल्न थालेको छ । वराहक्षेत्र मन्दिरको दर्शन जेट बोटबाट सहजै गर्न सकिन्छ । चतरादेखि हिँडेर २ घण्टा लाग्ने वराहक्षेत्र मन्दिर पुग्न बोटमा ३ मिनेट मात्र लाग्ने हुनाले पर्यटन र पारवाहन दुवै कोणमा सञ्चालन गरिएको हो ।
कोशीमा जलसयरका लागि पानीमा सञ्चालन हुने मिनी पानीजहाज, ¥याफिटङ साथै बालुवा क्षेत्रमा अस्थायी रूपमा सञ्चालन हुने होटल तथा रेष्टुरेन्टहरू बनाएर पर्यटक आकर्षित गर्न सकिने पर्यटनकर्मी श्रेष्ठ बताउँछन् ।
जेट बोटको सञ्चालनपछि हिन्दूहरूको आस्थाको केन्द्र वराहक्षेत्र मन्दिरसम्म जाने दर्शनार्थीहरूको सङ्ख्या बढ्न थालेको श्रेष्ठको दाबी छ । सरकारले समन्वय गरेर पूर्व पश्चिम राजमार्गमा रहेको कोशी ब्यारेजदेखि जेट बोट संचालन गर्न सके कोशी टप्पु, वराहक्षेत्र मन्दिर, त्रिवेणी, भोजपुरसम्मको दृश्यावलोकनमा आउने आन्तरिक तथा छिमेकी मुलुक भारतीय क्षेत्रका पर्यटकहरूको आकर्षण केन्द्र बन्न सक्छ ।
मुलुकका विभिन्न नदीहरूमा पानीजहाज सञ्चालनको राष्ट्रिय बहसले पनि सप्तकोशी नदी र यसका आसपासका क्षेत्रहरूको विषयमा राष्ट्रिय बहस शुरु भएसँगै यसको राष्ट्रिय स्तरमा प्रचार भएको छ । वराहक्षेत्र मरिनले केही समय अगाडि विराटनगरमा सप्तकोशी नदीबाट लाभान्वित हुने स्थानीय जनप्रतिनिधि, प्रदेश र सङ्घीय सांसदसँग जल पर्यटनको विषयमा संवाद गरेको थियो ।
संवादको क्रममा भएका विषयवस्तुमा विभिन्न मिडियाले कभरेज गरेका कारण पनि सप्तकोशी नदी र वराहक्षेत्रको निःशुल्क विज्ञापन समेत भएकाले पर्यटनमा थप टेवा पुगेको पत्रकार महासङ्घ सुनसरी शाखाका अध्यक्ष अमर खड्का बताउँछन् ।
पानीजहाजको सम्भावनाको बारेमा भएको छलफलले पनि सप्तकोशीको विषयमा ठूला बहस सिर्जना हुन थालेको हो । बहसमा सांसदहरूले राष्ट्रिय दवाब सिर्जना गरेर भए पनि सप्तकोशी नदीमा पानीजहाजको सम्भावना खोज्नुपर्ने आवाज उठेको थियो ।
‘सार्वजनिक सरोकारका विषयमा काम गरौँ सम्भव छ’, सोलुखुम्बुका सांसद बुद्धिकुमार राजभण्डारी भने, ‘त्यसका लागि सहजै काम हुनेवाला छैन । दबाब समूह बनाउँ अनि राज्यको ध्यानाकर्षण गराउँ ।’
चुनौती पनि उत्तिकै
बृहत क्षेत्रको पर्यटकीय गन्तव्य बन्न सक्ने वराहक्षेत्रको जल पर्यटनको विकासमा कानुनी र प्राकृतिक समस्या पनि उत्तिकै रहेको पर्यटनकर्मीहरू बताउँछन् । जेट बोट सञ्चालनमा जति सम्भावना छ त्योभन्दा बढी चुनौती रहेको वराहक्षेत्र मरिनका सञ्चालक नवीनकुमार पौडेल बताउँछन् ।
कोशीको बीचबीचमा ढुङ्गा भएकाले अहिले चलाउन अप्ठ्यारो छ । अनि अर्को समस्या कानुनी झन्झट पनि हो । पौडेल भन्छन् बोट चालाउने चालकको लाइसेन्सको व्यवस्था नेपालको कानुनमा छैन । जेट बोट कहाँ दर्ता गर्ने भन्ने स्पष्ट व्यवस्था नहुँदा पनि लगानीकर्ताहरू लगानी गर्न हिच्किचाइरहेका छन् । दक्ष चालक हुँदाहुँदै पनि लाइसेन्स नहुँदा चालकलाई निकै नै समस्या रहेको सञ्चालकको भनाइ छ ।
‘सप्तकोशी नदीमा पानीजहाज सञ्चालन गर्नु चुनौतीपूर्ण छ,’ प्रदेश सांसदहरूलाई समस्या सुनाएका पौडेलले भने, ‘नदीमा भएको ठूला ढुङ्गा, छाल, नदीको बहाब र पानीको समस्या पानीजहाजका लागि चुनौती हो।’ नदीमा बग्दै आउने ढुङ्गा लागेर बोटको पङ्खा भाँच्ने समेत उनले बताए ।
राष्ट्रिय महत्वका विषयहरूमा आएका कानुनी जटिलतालाई तत्काल सुल्झाउनेतर्फ प्रदेश तथा सङ्घीय सरकारले राज्यले भूमिका निर्वाह गर्नुपर्ने देखिन्छ । सवारीसम्बन्धी सम्पूर्ण नीति प्रदेश सरकारको जिम्मामा रहेको हँुदा प्रदेशले यातायात र अन्तर स्थानीय निकाय पर्यटकीय क्षेत्रसम्बन्धी कानुन बनाएर पर्यटनलाई बढावा दिनुपर्ने देखिन्छ । सामान्यभन्दा सामान्य विषयमा पनि राज्यको नीतिको कारण व्यवसाय सञ्चालनमा समस्या आउने गरेको व्यवसायीले गुनासो गरेका छन् ।
