आज दशैको मुख्य दिन अर्थात् विजयादशमी । आफूभन्दा ठूलाबाट आशीर्वादसहित टीका ग्रहण गर्ने दिन । यसलाई दशैंको टीका पनि भनिन्छ । यही दशैंको टिका केही वर्षदेखि लाउँने र नलाउँनेमा विभिजित भएको छ । यसो हुनुमा समाज विकाससँगै विकसित हुँदै गएका चेतना र मान्यताहरू नै हुन् । सँस्कृति र परम्परालाई समयव्रmमसँगै मानिसले आफ्नो अनुकुल व्याख्या गर्न थालेपछि सँस्कृतिका मुल मर्ममाथि आव्रmमण सुरु भयो । आक्रमणसँगै त्यसको स्वरुप र व्याख्यामा परिवर्तन हुन थाल्यो । दशैको सन्दर्भमा पनि यो कुरा लागु भयो ।
मुलत दशै विजय उत्सव नै हो । यो विजय उत्सवलाई आजसम्म आइपुग्दा हाम्रा आधुनिक व्याख्याकार गुगलले आफ्नो “विकिपिडिया” मा दशैका बारेमा यस्तो लेखिएको छ ।
“....दशैं, बडा दशैं वा विजया दशमीलाई नेपालीहरूको प्रमुख चाड मानिन्छ । हिन्दू धर्मवलम्बीहरूले आश्विन महिनाको शुक्ल प्रतिपदा का दिनदेखि नवमीसम्म (नवरात्रभर) शक्तिको आराधना गरी दशौं दिन विहान दशमीका दिन आफूभन्दा ठूला मान्यजनहरूको हातबाट टीका प्रसाद ग्रहण गरेर पुर्णिमासम्म मनाउने गर्छन् । आश्विन शुक्ल प्रतिपदा (घटस्थापना) मा जमरा राखी नवमीसम्म नवरात्र विधिले प्रत्येक दिन फरक देवीहरूको पूजा हुन्छ ।
प्रतिपदादेखि क्रमशः शैलपुत्री, ब्रह्मचारिणी, चन्द्रघण्टा, कुष्माण्डा, स्कन्दमाता, कात्यायिनी, कालरात्री, महागौरी, सिद्धिदात्री गरी नवदुर्गाको पूजा गर्दै सप्तशती (चण्डी) पाठ गरी नवदुर्गा र त्रिशक्ति महाकाली, महालक्ष्मी र महासरस्वतीको विशेष पूजाआरधना गरिन्छ । विजयादशमीको दिन भगवतिले दानवी शक्तिमाथि र रामले रावनमाथि विजय हासिल गरेको उपलक्ष्य र खुसीयालीमा नवदुर्गा भवानीको प्रसाद स्वरुप रातो टिका र जमरा लगाउने चलन छ । यसलाई असत्य माथि सत्यको विजयको रूपमा लिईन्छ । ..... ।”
दशैं अध्ययन र ऐतिहासिकता
दशै के हो भन्ने बारेमा हामीले माथि गुगलको सहयोगमा केही कुरा भनियो । अब यसको प्रारम्भकालीन अवस्थाको बारेमा केही चर्चा गरौं ।
दशैलाई हामीले विजय अर्थात जीतको पर्वका रूपमा मान्दै र मानाउँदै आएका छौं । यो ठीक मान्यता पनि हो । यहाँ जीतको परिभाषा दुई ढङ्गबाट गरिएको छ । एउटा धार्मिक तथा पौराणिक आधार, अर्को वैज्ञानिक तथा ऐतिहासिक आधार । देवी देवता र राक्षसको कथा, राम र रावणको कथा आदि धार्मिक तथा पौराणिक आधार हुन् भने मानव सभ्यताको विकासव्रmमको आधार वैज्ञानिक पक्ष हो ।
दशैको महत्व र अभ्यासलाई हामीले धार्मिक र पौराणिक कथ्यका आधारमा बढी मान्दै आएका छौं । त्रेता युगमा रामले लङ्काका राजा रावणमाथि विजय प्राप्त गरेको या महिषासुरलाई देवीले बध गरको कथालाई मुख्य रूपमा मान्दै आएका छौं । कहि कतै कसैकसैले पृथ्वी नारायण शाहले नेपाल एकिकरणमा प्राप्त गरेको विजयका बारेमा पनि दशैप्रसंग जोड्ने गरेका छन् । तर यी दुवै कथन सुरु हुनु भन्दा पनि अघिदेखि दशै अर्थात विजया दशमी मनाइन्थ्यो ृभन्ने सन्भर्दमा चाही कमै विमर्श हुने गरेको छ । आज हामी यसै सन्दर्भको सेरोफेरोमा दशै विमर्श गर्ने छौं ।
मूलत दशै कथा जीत अर्थात विजयसँग सम्बन्धित नै छ । विजयको कथा दुनिया भर नै चलेको कथा हो तर विजयादशमीको कथा चाहिँ नेपाली भूमिकै चलन हो । नेपालमा यो चलन कसरी र कहिले बाट चल्यो त ? सरसर्ती हेर्दा दशै महाभारतकालिन समय भन्दा अघि थिएन कि जस्तो लाग्छ । कारण दशैको टिका दिन दिइने आशिसलाई आधार बनाउँदा यस्तो अनुमान गर्न सकिन्छ । आशिषमा भनिएको छ ः
आयु द्रोण सुते, श्रृयं दशरथे शत्रुक्षयं राघवे ,
ऐश्वर्य नहुषे, गतिश्च पवने, मानं च दूर्योधने ।
सौर्य शान्तनवे, बलं हलधरे सत्यं च कुन्ती सुते,
विज्ञानं विदुरे भवतु भवतां कीर्तिश्च नारायणे ।
यसको अर्थ हो
द्रोण पुत्रको जस्तो आयू होस्, राजा दशरथको जस्तो कीर्ति होस्, रामको जस्तो अजात सत्रुत्व हरणको क्षमता होस्, राजा नहुषको जस्तो ऐश्वर्य होस्, वायूको जस्तो गति होस्, दूर्योधनको जस्तो मान होस् । सूर्य पुत्र झै दानी होस्, भीमको जस्तो वल होस्, युधिष्ठिर जस्तो सत्यवान होस्, विदूरको जस्तो ज्ञान होस्, नारायणको जस्तो कृति होओस् ।
यसले के पुष्टि हुन्छ भने यो महाभारतका पात्रहरूलाई आधार बनाएर आशिषको रचना गरिएको हो । यसभन्दा अघि दशैको चलन थिएन या दशै महाभारतको रचना भएपछिको चलन हो । तर यत्तिमै मात्र चित्त बुझाउनु हुन्न । यो पर्व महाभारतकालीन समय भन्दा अघि पनि मनाइन्थ्यो । तर त्यसबेला यसलाई मनाउने तरिका र व्याख्या भने फरक थियो ।
नेपाल भौगोलिक रूपमा विविधतायुक्त देश हो । तराई, पहाड, हिमालले युक्त नेपालको भूबनोट विशिष्ट र चुनौतिपूर्ण छ । नेपालको शिरमा हिमाली सृंखला छ । जति धेरै हिमाल छन् उति धेरै जलप्रवाह छ । जति धेरै जल प्रवाह छ उति धेरै बाढि, पहिरो र प्राकृतिक विपत्ति हुने गर्छ । वर्षा याममा बाढी, पहिरो, चट्याङ आदिको जोखिम धेरै हुने गर्छ । प्राचिन कालमा मानिसहरूले एक ठाउँबाट अर्को ठाउँमा जान आउँन पैदलै गर्नु पथ्र्यौ । हिडेर या पौडिएर नदी तर्नुपथ्यो । यस्तो बेला कयौ मानिसको ज्यान जाने गर्दथ्यो । प्रकृति र जीवनबीचको यो संघर्ष भिषण रुपमा चल्थ्यो ।
बैशाख जेष्ठदेखि असोजसम्म “मानव प्रकृति महायुद्ध” जारी रहन्थ्यो । जब हिउँद सुरु हुन्थ्यो तब युद्ध मत्थर हुँदै जान्थ्यो । अनि मानिसहरूको जीवन केही सामान्य हुदै जान्थ्यो । यहीबेला बिबाहवारी सुरु हुने, टाढाटाढाबाट आवत जावत हुने, बाहिर गएकाहरूृ घर आउन थाल्थे । त्यो बेला नदी नाला तर्कका लागि पुल, पुलेसा हुँदैन थिए । टाढा भएकाहरूको केही खवर आउँदैन । जव शुक्ल पक्ष आउँछ । वर्षातका भेल साम्य भएका हुन्छन् । पानी सङ्लो हुदै जान्छ । नदी कहाबाट तर्न सकिन्छ भन्ने अनुमान गर्न सकिने हुन्छ । पारिका मान्छे वारी, वारीका मान्छे पारी आउँने जाने गर्न थाल्छन् । आफन्तहरूको भेटघाट हुन थाल्छ ।
यो अवधिमा पूरा बर्खा सकिदा कयौ मानिसहरूले जीवन गुमाउँछन् । जेजति बाँचेका हुन्छन् उनीहरूको भेटघाट हुन थाल्छ । एक प्रकारले मानिस र प्रकृतिबीचको महायुद्ध यो वर्षका लागि जितिएको हुन्छ । यस्तो बेला यो वर्षा त बाँचियो, प्रकृति माथि जीत हासिल गरियो, अर्को वर्ष के हुन्छ थाहा छैन भन्ने महसुस हुन्छ र एक आपासमा खुसी साटासाट गर्ने माहौल बन्छ । मानव सभ्यताको विकासक्रममा प्रकृतिमाथि विजय प्राप्त गरेको यो समयको उत्सवलाई नै विजय उत्सव अर्थात दशैको रूपमा बनाउन थालिएको भन्न सकिन्छ । यस्तोबेलामा जो मरे उनीहरू मानव सभ्यताको विकासका लागि बलिदान भए । जो बाँचे उनीहरूको सन्तानको निरन्तरता तपाई हामी हौं ।
यो मौसममा ढकमक्क फूल फूलेका हुन्छन् । मौसम पनि उल्लासमय भएको हुन्छ । मानिसहरू जीवनले भरखरै व्यहोरेको कहाली लाग्दो युद्ध विर्सन चाहान्छन् । सारा मानिसहरू अर्को साल पनि यसैगरी भेटघाट गर्न पाइयोेस्, रमाइलो गर्न पाइयोस् भनेर आर्शिवाद लिने दिने गर्न थाल्छन् । मानव सभ्यताको विकास व्रmममा यसरी दशै संस्कृतिको आरम्भ भृएको मान्न सकिन्छ । प्रकृतिमाथि विजयभएको भावना छँदासम्म दशै सबै जातजातिको सामुहिक र खुसीयालीको उत्सब थियो । किनकि भुकम्प, चट्टयाङ, नदीनाला, डढेलो जस्ता प्राकृतिक विपत्तिले कुनै जातजाति छुट्टाउँदैन ।
यही समयमा मानिसहरूले आफ्नो स्थानीय चेतना र मान्यताका आधारमा विजय उत्सव मनाउन थाले । यो व्रmम संसार भर चलेको देखिन्छ । मुलत दक्षिण एसियाली क्षेत्रमा यसको प्रभाव बढि देखिइएको छ । महाभारतकालिन समयको आर्य व्रत अर्थात पूर्वीय दर्शनबाट प्रभावित क्षेत्रहरूमा समयअनुकुल यसलाई परिवमार्जन गर्दै लगेको देखिन्छ । वर्खाको भेल, नदीको बाढि, चट्याङ, भीर पहिरो आदीको त्रासदीबाट जोगिएर आफन्त भेटघाटको यो समयलाई नै उसबेलाका मानिसहरूले विजय उत्सवका रुपमा मनाएका हुन् । यो व्रmममा खास गरेर असोज महिनाको आधातिरबाट सुरु भएर कात्तिको अन्तिम साता या मंसीरको पहिलो सातासम्म यो उत्सव चलेको पाइन्छ । उसबेलाको त्यो उत्सवलाई यतिबेला हिन्दुहरूको महान चाड बनाउँदै दशै र तिहारको रुपमा विकासित गरियो ।
तराईमा यसलाई नदी र प्रकृति (सूर्य) लाई यस बर्ष जोगाइ दिएको भन्दै कृतज्ञता सहित धन्यवाद दिई मनाउने व्रmम पछि छट पर्वका रुपमा विकसित भयो । यहिबेला नेवार समुदायहरूले नयाँ जिन्दगी पाएको खुसियाली मनाए । पछि त्यो नयाँ वर्षका रुपमा न्हुदया भिन्तुना हुँदै विकसित भयो । यहि समय मुस्लिम समुदायले पनि खुसीयाली मनाएका छन् । त्यो पछि गएर इदका रूपमा विकसित भएको देखिन्छ । प्रकृतिसँगको विजय उत्सव उसबेला सबैले समान रूपले बनाउने गरेका थिए जब भगवानको जन्म भयो त्यस पछि मासिनले आफ्ना आफ्ना इष्टदेवलाई पर्वहरू जिम्मा लगाइदिए र त्यसैको आरधाना, पुजा र भक्ति गर्न थालेपछि यसमा व्यापकता पनि थपियो र विवाद पनि ।
समय र चेतनासँगसँगै मानिसहरूले यसलाई आफ्नै तरिकाले अथ्र्याउन र व्याख्या गर्न थाले । विभिन्न समूहहरूको स्वार्थको सिकार बन्दै गयो दशैं । जसका बारण आज आएर दशैंले नत प्रकृतिमाथिको विजयको भाव बोक्न सकेको छ नत सबैको सामूहिक उत्सव नै बन्न सकेको छ । प्रकृतिमाथिृको विजयको भाव बिर्सिएर सम्पूर्ण पर्व देवी देवता र राक्षसको कथामा सिमित भए पछि दशैं भित्र वर्गले प्रवेश पाएको देखिन्छ । यसलाई दास र सामन्तवादी युगको चेतनाको प्रतिबिम्ब हो भन्न सकिन्छ । दास युगको अन्त्यतिरबाट मानिसले भगवानको सिजर्एना गरेको देखिन्छ ।
यो सिर्जना सामन्तवादी युगमा मौलाएर, झाँगिएर यति विशाल भएकी अब मानिसको सिर्जना भगवानले गरेको हो भन्ने मान्यता स्थापित भयो । हो, यहि बेलादेखि दशै जस्ता पर्वहरू देवी देवताका पोल्टामा पर्न गए । देवी, देवता, सुर असुरको राजनीति दशैमा भित्रियो । यसलेमा मानिसमा देवता र असुर जातिका रुपमा विभाजन ल्यायो । असुर जातिको व्याख्यामा पर्नेहरूले यसलाई बहिस्कार गर्नु पर्ने अवस्था सिर्जना भयो ।
दशै विवादको भुमरीमा फस्दै गयो । खासगरेर ब्राम्हणवादी चिन्तनबाट दशैको व्याख्या हुँदा धार्मिक र जातीय विवादहरू बढ्दै गए । यो सँगै सामन्तवादी चिन्तन र सँस्कृतिको निरन्तरताका रुपमा समेत यसलाई ग्रहण गरिए पछि “हुँदा खाने र हुँने खाने” वर्गमा विभाजित छ । दशैं प्रकृतिसँग संघर्ष गरेर आएका मानिसहरूले “यसपालि त बाँचियो” भनेर विजयोत्सव बनाउँदै साझा रुपमा खुसी साटासाट गरेर प्रारम्भ भयो । आज त्यही दशैं टार्न पाइयो भने “यस पालि त दशैबाट बाचियो” भन्नु पर्ने अवस्था आएको छ । कत्तिलाई यही दशैं मौका पनि छ । कत्तिलाई चौका । धेरै मानिस “दशै आयो खुसी हुनु कि दुःखी” भन्ने द्वन्द्वमा छन् ।
