इलाम ः भौगोलिक बनोट, चिया, अम्लिसो, अदुवा, अलैँची, अकबरे खोर्सानी, ओलनजस्ता नगदे बालीले सुधारिएको जीवनशैली, जैविक विविधता, धार्मिक क्षेत्र, जातीय संस्कृति र प्राकृतिक सुन्दरताको दृश्यावलोकनका लागि इलाम विश्वमा नै प्रख्यात छ ।
प्राकृतिक सौन्दर्य, भौगोलिक विविधता, अनुकूल हावापानी, जैविक विविधताको प्रचुरता र विभिन्न जनजातिहरूको मौलिक संस्कृतिको अवलोकन गर्न तेस्रो मुलुकबाट पर्यटकहरू बर्सेनी इलाम आउँछन् । सिंहलीला पर्वतशृङ्खला र महाभारत पर्वतशृङ्खला तथा त्यहाँबाट उत्पन्न नदी प्रणाली, ढपक्क चियाले ढाकेका डाँडाहरू, विश्वमै दुर्लभ एवं लोपोन्मुख जीव र वनस्पतिहरू, मिहिनेती किसानहरूले गरेको कृषि र पशुपालनले आन्तरिक र बाह्य आगन्तुकको मन लोभ्याउने गरेको छ ।
पहाडकी रानी उपनामले परिचत इलाममा प्रकृति र संस्कृतिको सङ्गम नै पर्यटन विकास तथा व्यवसायका मुख्य आधार हुन् भनिन्छ । यसकारण यहाँ पर्यापर्यटन, कृषि–पर्यापर्यटन, चिया पर्यटन, धार्मिक–सांस्कृतिक पर्यटन र मनोरञ्जन पर्यटनको सम्भावना छ भन्दा अनर्थ नहोला ।
इलाममा पर्यटन पूर्वाधारको विकास भइरहे पनि प्रचारप्रसार नहुँदा ती क्षेत्रहरू ओझेलमा परेका छन् । इलाम भ्रमणका लागि आउने अधिकांश पर्यटक कहाँकहाँ घुम्ने भन्नेमा अलमल्ल परेको पाइन्छ । यहाँ इलाम घुम्न चाहने र इलामको प्राकृतिक मौलिकता बुझ्न चाहनेको लागि प्रमुख पर्यटकीय गन्तव्यहरूको संक्षिप्त जानकारी दिइएको छ ।
सन्दकपुर
सन्दकपुर पूर्वी नेपालको प्रमुख पर्यटकीय गन्तव्य हो । पर्यटन वर्ष २०२० लाई लक्षित गरेर सरकारले घोषणा गरेको १०० गन्तव्य मध्ये सन्दकपुर ९ औँ उत्कृष्ट गन्तव्यको रूपमा रहेको छ । सन्दकपुर गाउँपालिकाको वडा नम्बर २ र ४ मा अवस्थित ३ हजार ६ सय ३६ मिटर उचाइको सन्दकपुर सगरमाथा र कञ्चनजङ्घा हिमाललार्ई १ सय ८० डिग्रीको सोझो रेखामा देख्न सकिने दक्षिण एशियाकै एक मात्र स्थान हो ।
यहाँबाट सूर्योदय र सूर्यास्तको राम्रो अवलोकन गर्न सकिन्छ । यहाँ पुग्ने पर्यटकले दर्जनौं प्रजातिका लालीगुराँस हेरेर आनन्द लिने गरेका छन् । यहाँ असोज, कात्तिक, चैत र वैशाखमा पर्यटकको चाप रहने गरेको छ । पुस र माघ महिनामा हिमपात हुने भएकाले यो मौसममा हिउँ खेल्न पुग्ने पर्यटकको सङ्ख्या बढ्दै गएको पाइन्छ ।
इलाम बजारबाट ४५ किलोमिटर दूरीमा रहेको सन्दकपुर जान इलाम बजार, बिब्ल्याँटे, माबु, कालपोखरी हुँदै मोटरबाट यात्रा गर्न सकिन्छ । त्यसैगरी सन्दकपुर गाउँपालिकाको केन्द्र रहेको देउराली बजारबाट माईमझुवा हुँदै करीब ३० किलोमिटर पार गरेरसमेत सन्दकपुर पुगिन्छ ।
माईपोखरी
इलाम सदरमुकामबाट करिब १८ किलोमिटर उत्तरमा रहेको माईपोखरी नेपालको मात्र नभएर विश्वको एक संरक्षण क्षेत्र तथा पर्यटकीय गन्तव्य हो । यो पोखरी धार्मिक आस्थाको केन्द्र हुनुका साथै जैविक विविधताले धनी रहेको छ । माईपोखरीलाई सन् २००८ मा विश्व रामसार सूचीमा सूचीकृत गरी नेपालको नवौं र मध्यपहाडी क्षेत्रको पहिलो रामसार क्षेत्र घोषणा गरेपछि यसको विश्वव्यापी पहिचानसमेत स्थापित गर्न मद्दत पुगेको छ ।
मार्ई अर्थात् आमा र पोखरी अर्थात् तलाउ शाब्दिक अर्थ भएको ९ वटा कुनामा फैलिएको माईपोखरीबाट जलदेवताको जन्म भएको विश्वास गरिन्छ । बलिप्रथा निषेध रहेको यस पोखरीमा मनोकामना पूर्ण होस् भनेर भाकल गर्ने र परेवा उडाउने प्रचलन रहेको छ ।
कुनै समय पोखरी वरपर खसेका पातपतिङ्गर चराचुरुङ्गीहरूले टिपेर बाहिर फ्याँक्ने, पोखरीमा पञ्चेबाजा र शङ्खघण्ट बज्ने तथा पोखरीबाट अकस्मात अनौठो ज्योति निस्केर तुरुन्तै लोप हुने गरेको रहस्य रहेको स्थानीय बताउँछन् ।
बैशाखे पूर्णिमा र ठूली एकादशीका दिन माईपोखरीमा विशेष पूजा अर्चना हुनुका साथै मेला लाग्ने प्रचलन रहेको छ । मार्ईपोखरीमा रैथाने गलैंचे झ्याउ, रुख भ्यागुतो, ठकठकेजस्ता दुर्लभ जन्तु एवं वनस्पति पाइनुका साथै ३ सयभन्दा बढी प्रजातिका चराको आवाजबाट पर्यटकले आनन्द लिने गरेका छन् ।
२ हजार १ सय २१ मिटरको उचाइमा अवस्थित मार्ईपोखरी २ हेक्टर जलाशयसहित १२ हेक्टर क्षेत्रमा फैलिएको छ । संरक्षित क्षेत्रमा पाइने पानी गोहोरो यहाँबाहेक नेपालका अन्य ठाउँमा पाइँदैन । पोखरीको आसापासमा विभिन्न प्रजातिका गुराँस, १६ प्रकारका सुनाखरी तथा ६२ प्रकारका जडीबुटी पाइन्छन् । मार्ईपोखरी क्षेत्रमा ३ प्रजातिका रैथाने माछा, ६ प्रजातिका उभयचर, १२ प्रजातिका सरिसृप, १४ प्रजातिका स्तनधारी प्राणी पाइन्छन् ।
कन्याम– अन्तु सर्किट
पर्यटन वर्ष २०२० को पूर्वसन्ध्यामा घोषित १ सय पर्यटकीय गन्तव्यमा परेको क्षेत्र हो कन्याम–अन्तु सर्किट । इलाम सदरमुकामबाट ४४ किलोमिटर दूरीमा रहेको मेची राजमार्गमा पर्ने पर्यटकीय स्थल हो कन्याम । मेची राजमार्गमै पर्ने भएकाले कन्याम सबैको पहुँचमा पर्दछ । चिया बगानको रमणीय दृश्यका लागि प्रसिद्ध कन्यामले देशी, विदेशी सबैलाई आकर्षित गर्दै आएको छ । छिनछिनमा परिर्वतन हुने मौसमसँग लुकामारी खेल्न दिनहुँ सयौंको सङ्ख्यामा आन्तरिक तथा बाह्य पर्यटकहरू आउने गर्छन् ।
चियाबगानको दृश्यावलोकन, पिकनिक तथा घुमफिरका लागि आउने पर्यटकहरूले दिन भुलेको पत्तै पाउँदैनन् । चियाबारीको मनोरम दृश्य र चिसो हावापनीले आन्तरिक तथा बाह्य पर्यटकहरूलाई यहाँ आकर्षित गरिरहेको छ । लेप्चा जातिको संस्कृति तथा ग्रामीण रहनसहन यहाँका अन्य पर्यटकीय आकर्षणहरू हुन् ।
अन्तुडाँडा सूर्याेदयका लागि उत्कृष्ट गन्तव्य हो । यहाँबाट कञ्चनजङ्घा हिमाल र भारतीय सीमावर्ती क्षेत्रको राम्ररी अवलोकन गर्न सकिन्छ । नेपालको पूर्वी सिमाना मेची नदीको उद्गमस्थल समेत रहेको अन्तु क्षेत्रमा सुधारिएको जीवनशैली पर्यटकका लागि अध्ययनको विषय बन्दै आएको छ ।
समुदायबाट अन्तु पर्यटक क्षेत्रमा ग्रामीण पर्यटनको योजनाबद्ध शुरुवात गरेकाले पर्यटन प्रबद्र्धनमा यहाँको समुदाय निरन्तर सक्रिय रहेको छ । अन्तु पोखरी र लोपोन्मुख लाप्चा जातिको संस्कृति पर्यटकका लागि खोजीको विषय हुँदै आएको छ । यहाँ पर्यटक बस्नका लागि होमस्टे दर्ता गरी सञ्चालन गरिएकाले पर्यटकलाई अन्तुबासीले स्थानीय क्षेत्रमा पाइने परिकार खुवाउने गरेका छन् ।
छिन्टापु
छिन्टापु समुद्री सतहबाट ३ हजार २ सय मिटरमा अवस्थित मनोरम स्थान हो । जैविक विविधता र प्रकृतिले भरिएको छिन्टापु इलामको माईमझुवा र पाँचथर जिल्लाको सीमा क्षेत्रमा रहेको छ । फागुन, चैत र बैशाखमा विभिन्न किसिमका गुराँसहरूको फूलले रमणीय बन्दै आएको छ । छिनछिनमा फेरिने मौसम र चिसो बतासले पर्यटकलाई रोमाञ्चित पार्ने गरेको छ ।
कञ्चनजङ्घा, सगरमाथालगायतका नेपाल, भारत र भुटानका हिमालशृङ्खलाहरू आँखै अगाडि देख्न सकिन्छ । लालीगुराँसको घना जङ्गल, भौगोलिक बनावटको अवलोकन आदि छिन्टापुमा जसरी अन्य स्थानमा पाउन शायदै गाह्रो पर्ला । छिन्टापु क्षेत्र वरिपरि रहेका आधा दर्जन बढी पोखरीले यहाँ आउने पर्यटकलाई सिमसार क्षेत्रको अध्ययनका लागि सहयोग पुग्ने निश्चित छ ।
यहाँ इलाम सदरमुकाम, बरबोटेको बिब्ल्याँटे, मार्ईपोखरी हुँदै पुग्न सकिन्छ । समुद्री सतहबाट १ हजार ६ सय मिटर उचाइमा अवस्थित टोड्के झरना ८५ मिटर अग्लो छ । मार्ईखोला भन्दा ४० मिटर पश्चिममा रहेको यो झरान नेपालकै दोस्रो अग्लो झरना हो । घना जङ्गलको बीचमा रहेको पहराका बीचबाट झर्ने यो झरना छिन्टापु जाँदा सोयाङ्बा गाउँबाट आँखैसामु देखिने भएकाले पर्यटकले झरनाको अवलोकन गरी आनन्द लिन सक्नेछन् ।
सानो पाथीभरा
भक्तजनको भीडले खचाखच हुने सानो पाथीभरा मन्दिर इलाम जिल्लाको दक्षिणपूर्वमा रहेको रोङ गाउँपालिका ३ मा रहेको छ । पाथीभरा मन्दिर कुटीडाँडादेखि ८ सय मिटर उकालो पैदल यात्रापछि पुग्न सकिन्छ । धार्मिक महत्वको यो क्षेत्र समुद्री सतहबाट १ हजार ८ सय ४० मिटरको उचाइमा अवस्थित रहेको छ । कोल्बुङको कुटीडाँडा खण्डबाट १ हजार ३३ ओटा खुड्किला चढ्दा पर्यटकले आनन्ददायी अनुभूति गर्दै आएका छन् ।
ताप्लेजुङ जिल्लामा रहेको पाथीभरा देवीकी अन्तरी बहिनी भनेर चिनिने भएकाले सानो पाथीभरा पनि भन्ने गरिन्छ । यहाँ प्रत्येक शनिबार र मङ्गलबार भक्तजनको भीड लाग्ने गरेको छ । मन्दिरमा विवाह, व्रतबन्ध तथा पुराणजस्ता उत्सव पनि हुने गरेको छ । यहाँ नेपालबाहेक भारत, बङ्गलादेश र भुटानसम्मका भक्तजनको भीड लाग्ने गरेको छ ।
विक्रम संवत् २०५१ सालमा विधिवत रूपमा पाथीभरा मन्दिर संरक्षण समिति गठन भएपछि यहाँको विकास हुँदै आएको पाइन्छ । इलाम जिल्लाको सदरमुकामबाट ४९ किलोमिटर दक्षिणपूर्वमा रहेको पाथीभरादेवीको मन्दिर नेपालको एक प्रसिद्ध धार्मिक स्थल मानिन्छ । मेची राजमार्गसँगै जोडिएकाले सबैको पहुँचामा यो क्षेत्र रहेको छ ।
सिद्धिथुम्का
इलाम बजारबाट १५ किलोमिटर पश्चिममा देउमार्ई नगरपालिकामा रहेको सिद्धिथुम्का समुद्र सतहबाट १ हजार ६ सय ९३ मिटरमा अवस्थित छ । सिद्धिथुम्का चुलीबाट सूर्योदय र सूर्यास्तको दृश्यावलोकन गर्न सकिन्छ । अजम्बरे डाँडा, खान्द्रुङ गुफा, नामथला, फूलबारी, पोखरीगाउँ, पङ्खेलुङ झर्ना, रातोपानी, फाल्गुनन्द माङ्हिम, सिंहदेवीस्थान, जलकन्यादेवीलगायतका आकर्षक पर्यटकीय गन्तव्य छन् ।
माङ्मालुङ
इलाम जिल्लाको पश्चिमी क्षेत्रको उत्कृष्ट पर्यटकीय गन्तव्य र धार्मिक आस्थाको केन्द्रको नाम हो माङ्मालुङ । माङ्सेबुङ गाउँपालिका २ मा रहेको माङ्मालुङ क्षेत्रमा विशेष गरी किरात समुदायको बाहुल्यता रहेको छ । माङ्मालुङको घना जङ्गलको दृश्यले यस क्षेत्रलाई निकै आकर्षक बनाएको छ । माङ्मालुङ धार्मिक क्षेत्र समेत रहेकाले यसको दर्शन गर्न बर्सेनी झापा, मोरङ, सुनसरी, तेह्रथुम, पाँचथर, ताप्लेजुङदेखिका भक्तजन र पर्यटकहरू आउने गर्दछन् ।
हिउँदको समयमा सडक यातायातको राम्रो सुविधा भएकाले बर्सेनी यसरी घुम्न आउनेहरूको सङ्ख्या बढिरहेको छ । माङ्मालुङ क्षेत्रमा एउटै औँलाले हल्लाउन सकिने तर धेरै जनाले बल गर्दासमेत पल्टाउन नसक्ने अलौकिक ढुङ्गा, दर्जन बढी प्राकृतिक गुफा, ढुङ्गाका विभिन्न आकृति र देवस्थलहरू रहेका छन् ।
माङ्मालुङ पोखरीको छेउमा ढुङ्गा रहेको छ, जुन पहिले एउटै थियो । त्यसको बाटो मानिसहरू हिँड्दै गर्दा नाग (माउ)ले मान्छे खाने गर्दथ्यो । धेरै पटक यस्तो भएपछि महारानी बिजुवानी आएर जोखाना हेर्दा माउ रहेको थाहा पाएपछि मार्न सकिन्छ कि सकिँदैन भनेर थालले ढुङ्गालाई हान्दा ढुङ्गा ७ टुक्रा भयो ।
अहिले त्यस स्थानमा ७ टुक्रा ढुङ्गा देख्न सकिन्छ । माउ मारिसकेपछि त्यसको रगतले पोखरी रगताम्य भयो र पोखरीको अर्काे छेउबाट फुटी छेउको खोलामा निस्कियो । त्यसपछि त्यो खोलालाई रक्तुुवा भनियो । त्यही रक्तुवाबाट अपभ्रंशः हँुदै अहिले त्यस खोलाको नाम रतुवा रहन गएको किंवदन्ती पाइन्छ ।
माङ्सेबुङ
शिवालिक क्षेत्र अन्तर्गत पर्ने माङ्सेबुङ ( लारुम्बा) किरात धर्म र संस्कृतिका आस्थावानहरूका लागि प्रमुख आस्थाको केन्द्र हो । राष्ट्रिय विभूति महागुरु फाल्गुनन्द लिङ्देनद्वारा प्रारम्भ गरिएका समाज सुधारका कार्यहरूलाई गति प्रदान गर्दै किरात धर्म र संस्कृतिको पनि समयानुकूल व्याख्या गरी उनकै पनाति किरात धर्मगुरु आत्मानन्द लिङ्देनद्वारा आस्थावानहरूलाई सङ्गठित गरी यो क्षेत्रलाई एउटा धार्मिक र सांस्कृतिक केन्द्रको रूपमा स्थापित गरिएको छ ।
यसै स्थानको नामबाट गाउँपालिकाको समेत नामकरण गरिएको छ । यो स्थान किरात भाषा र लिपिको अध्ययन केन्द्र पनि हो । हरेक वर्षको मङ्सिर १८ गते किरात धर्मगुरु आत्मानन्दको जन्मदिन र फागुन ३ गते गुरुमाको जन्मदिनका दिन नेपाल र नेपाल बाहिरका धेरै ठाउँबाट यस स्थानमा धेरै सङ्ख्यामा मानिसहरू भेला हुने गर्दछन् । डाँडाको टुप्पामा गुरुद्वारा एक किरात शिवालय केन्द्रीय मन्दिरको स्थापना भएको छ ।
डाँडाको बीचमा चक्रपथमा भक्तजनका आश्रम तथा घरहरू छन् । खासगरी द्वन्द्वका कारण २०५८ सालदेखि सुरक्षा व्यवस्था समेतलाई ध्यानमा राखी पूर्र्वाञ्चलका १० जिल्लाका किरात धर्मावलम्बीहरू यस स्थानमा आएर बसोबास गर्न शुरु गरेपछि यहाँ घना बस्तीको विकास भइरहेको छ । झापाको बिर्तामोडबाट दानाबारी हुँदै करीब ३५ किलोमिटर पार गरेपछि लारुम्बा पुग्न सकिन्छ ।
गजुरमुखी
इलाम जिल्लाको पश्चिमी क्षेत्रमा देउमार्ई खोलाको किनारमा अवस्थित गजुरमुखीधाम हिन्दू तथा किरात धर्मावलम्बीहरूका लागि पवित्र धार्मिक स्थल हो । समुद्री सतहबाट ४ सय ८० मिटर उचाइमा अवस्थित यो धाममा बर्सेनी धार्मिक पर्यटकहरू आउने गर्दछन् । गजुरमुखीदेवीलाई वाणी र सन्तानदायिनी देवीका रूपमा लिइने गरिन्छ । विगत केही वर्षदेखि यस क्षेत्रमा ग्रामीण पर्यटनको अवधारणाले ठाउँ पाउन थालेको छ । माङ्सेबुङ गाउँपालिका १ मा पर्ने यस स्थानमा आउने पर्यटकहरूका लागि धाम नजिकैको सानो बजारमा बस्न र खानको लागि सुविधा उपलब्ध रहेको छ ।
रेड पाण्डा पाइने वन
इलाम जिल्लाकै उत्तरपूर्वी क्षेत्रमा लोपोन्मुख वन्यजन्तु रेड पाण्डा पाइन्छ । विश्वमा दुर्लभ रहेको रेड पाण्डा इलामका २ हजार १ सयदेखि ३ हजार ६ सय मिटर उचाइका वनहरूमा पाइन्छ । नेपालमा पाइने रेड पाण्डा भारतको दार्जिलिङ, सिक्किम, अरुणाचल प्रदेश, भुटान, चीन र म्यानमारमा मात्र पाइन्छ ।
दुर्लभ रेड पाण्डा पाइनाले विश्वभरका पर्यटक इलामको उत्तरी क्षेत्रमा अवलोकनका लागि आउने गरेका छन् । पछिल्लो समयमा जमुनास्थित चोयाटार सामुदायिक वन र माबुको राष्ट्रिय वनमा विश्वकै दुर्लभ वन्यजन्तु रेड पाण्डाको संरक्षण र ग्रामीण पर्यटनको प्रारम्भसमेत गरिएको छ । स्थानीय समुदायले यस वन क्षेत्रमा रेड पाण्डाको वासस्थान संरक्षण गरी आन्तरिक तथा बाह्य पर्यटकहरूको लागि रेड पाण्डा अवलोकन गर्ने व्यवस्था मिलाउँदै आएका छन् ।
इलाम सदरमुकाम
इलाम जिल्लाको इलाम सदरमुकाम आन्तरिक तथा बाह्य पर्यटकहरूका निम्ति अर्को आकर्षक गन्तव्य हो । इलाम बजारका बार्दलीसहितका गोविन्दे शैलीका घरहरू, नेपालकै सबैभन्दा पुरानो चियाबगान, वि.स १९३५ सालमा बनेको ऐतिहासिक चिया कारखाना तथा सिंहवाहिनी, नारायणस्थान, सेतीदेवी, शंकरीदेवी, माईस्थान, भीमसेनस्थान, मन्दिर, बौद्ध गुम्बा आदि आकर्षक स्थलहरू रहेका छन् ।
पर्यटकहरूका लागि केही सुविधासम्पन्न होटलहरू यहाँ सञ्चालित छन् । इलाम जिल्लाका पर्यटकीय सूचनाहरू प्रवाहका लागि पर्यटन सूचना केन्द्र पनि यहाँ रहेको छ ।
पशुपतिनगर
भारतको दार्जिलिङसँग सीमा जोडिएको पशुपतिनगर भारताट नेपाल प्रवेश गर्ने प्रमुख पहाडी नाका हो । यहाँ दैनिक ठूलो सङ्ख्यामा दार्जिलिङतिरबाट भारतीय पर्यटकहरू आउने गर्दछन् । यहाँको बजारमा तेस्रो मुलुकका सामग्रीहरू पाइने हुनाले दार्जिलिङ भ्रमणमा आएका भारतीय पर्यटकहरू किनमेल गर्न यहाँ आउँदछन् । यहाँका होटलहरूले पर्यटकहरूका आधारभूत मागलाई सम्बोधन गरेका छन् ।
धार्मिक दृष्टिबाट पनि पर्यटकहरू यहाँ आउँछन् । यहाँ पशुपतिनाथको मन्दिर छ । मेची राजमार्गबाट ११ किलोमिटर रत्न बान्तवा मार्ग पार गरेपछि पशुपतिनगर पुगिन्छ । इलामको शैक्षिक क्षेत्रमा महत्वपूर्ण योगदान गरेका सन्त स्वामी सोमेश्वरानन्द यहाँ आश्रम बनाई बसेका थिए ।
उनले प्रयोग गरेको पानीको कुवा लगायतका ऐतिहासिक वस्तुलाई संरक्षण गर्ने प्रयास भइरहेको छ । पशुपतिनगरको रुङसुङमा रहेको २ तले झरना अत्यन्त सुन्दर छ । त्यस्तै यसै क्षेत्रको मेहेलबोटेमा अवस्थित मङ्गलधाम मन्दिर यस क्षेत्रका कृष्ण प्रणामी सम्प्रदायका मानिसहरूको मुख्य तीर्थस्थल रहिआएको छ । यस क्षेत्रमा पुराना बौद्ध गुम्बाहरू समेत रहेका छन् ।
जैविक विविधताः
इलाम जैविक विविधताका दृष्टिले सम्पन्न छ । समुद्री सतहबाट १ सय ४० मिटर देखि ३ हजार ६ सय ३६ मिटरको उचाइसम्म फैलिएको जिल्लामा भूगोल र हावापानीको विविधताले पारिस्थितिक प्रणाली, प्राणी तथा वनस्पतिको विविधतापूर्ण उपस्थिति रहेको छ । ४ ओटा मार्ईखोलाका जलाधार क्षेत्र र कञ्चनजङ्घा सिंहलीला भूपरिदृश्यमा रहेको इलाममा विश्वमै दुर्लभ मानिएका रेड पाण्डा लगायतका वन्यजन्तु, गिद्ध, कालिज, श्वेनबाज, गरुड लगायतका चराचुरुङ्गीहरू, अनेकौँ प्रजातिका पुतली र कीराहरू, पानीगोहोरो, पाहालगायतका उभयचरहरू, विभिन्न प्रजातिका लालीगुराँस, चाप, चिमाल, लौठसल्ला, साल सिसौ, सुनाखरी, गलैंचे झ्याउलगायतका वनस्पतिहरू र चिराइतो, पाँचऔँलेलगायतका जडिबुटीहरू पाइन्छन् ।
इलाममा लोपोन्मुख वन्यजन्तु, चराचुरुङ्गीहरू, उभयचर, वनस्पति र जडिबुटी अध्ययन अनुसन्धान गर्न चाहने व्यक्तिका लागि पनि एक गन्तव्य हो ।
विभिन्न जातिको संस्कृति तथा महत्वपूर्ण जात्रा
इलाममा लेप्चा, लिम्बू, क्षेत्री, नेवार, बाहुन, तमाङ, राई, शेर्पा, गुरुङ, मगर, कामी, दमार्ई, सार्की, थारु, यादव, ठकुरी, कुमाल, सुनुवार, थामी, माझी र माडवारी समुदायको बसोबास रहेको छ । यी जातिको आ–आफ्नै वेशभूषा, रहनसहन र संस्कृतिले पर्यटकलाई लोभ्याउने गरेको छ ।
२०६८ को जनगणनाअनुसार इलाम जिल्लाको जनसङ्ख्या २ लाख ९० हजार २ सय ५४ रहेको छ । इलाम जिल्लाको रोङ गाउँपालिका र सूर्योदय नगरपालिकामा मात्र लेप्चा जातिको बसोबास रहेको छ । लोपोन्मुख जातिमा सूचीकृत लेप्चा जातिको संस्कृति र रहनसहनको अध्ययनका लागि मानिसहरू आउने गरेका छन् । लेप्चा जातिको संस्कृति, नृत्य तथा पुराना सामग्रीहरू पर्यटकका आकर्षणका केन्द्र हुन् ।
लेप्चा जातिको २ सय वर्ष पुरानो गुम्बा फिक्कलमा रहेको छ । ५८ रोपनी क्षेत्रफलमा फैलिएको गुम्बा परिसरमा लेप्चा जातिले आफ्नो संस्कृति झल्किने पहिरनमा नृत्य गर्दै आएका छन् । विभिन्न जातिको संस्कृतिबाहेक रोपाइँजात्रा र गाईजात्राले इलामको पर्यटन प्रबद्र्धनमा सहयोग पु¥याएका छन् ।
रोपाइँजात्रा गाईजात्राको भोलिपल्ट धुमधामसाथ मनाइन्छ । पुरुषले महिलाको भेष लगाएर रोपाइँ गर्दै मनाइने जात्रामा नेपाली मात्र नभएर विदेशी पर्यटक पनि सँगै नाच्ने गरेका छन् । रोपाइँजात्रामा रमाउन इलाम, पाँचथर, ताप्लेजुङ, झापालगायतका जिल्लाका हजारौ मानिस भेला हुन्छन् । १ सय ५० वर्ष पहिलेदेखि प्रचलनमा आएको रोपाइँजात्रामा रोपाहारले भm्याउरे गीतको तालमा कम्मर मर्काई–मर्काई नाच्ने र धान रोपेको अभिनय गर्ने कलाकारको सङ्ख्या उत्तिकै बढेको छ ।
जमिनदारले बेठी लगाएर पञ्चेबाजाको धुनमा रोपाइँ गर्ने पुरानो चलनको सिको गरी इलाममा राणकालदेखि नै जात्रा मनाउने प्रचलन रहेको छ । परम्परागत रूपमा मनाइँदै आएको जात्रा लाखेजात्रा पनि हो । नेवार समुदायले मनाउँदै आएको गाईजात्रा इलाममा नेपाल भाषा तथा संस्कृति समाजले आयोजना गर्दै आएको छ । यो जात्रा इलाम बजार मङ्गलबारे, पशुपतिनगर, फिक्कल, दानाबारी लगायतका क्षेत्रमा मनाइन्छ ।
_1720278409.jpg)
