धरानः पूर्वी नेपालको सुनसरीको सुन्दर नगरी धरानको शीरमा रहेको विजयपुर ऐतिहासिक दृष्टीकोणले निक्कै महत्वपूर्ण मानिन्छ । पहिला पूर्वको किल्ला रहेको यो क्षेत्रको ऐतिहासिकता झल्किने वस्तुहरु पछिल्लो समय हराउँदै जान थालेका छन् । विजयपुरमा रहेका पुरातात्विक वस्तुहरु संरक्षण र सम्वद्धनको अभावमा हराउन थालेपछि विजयपुरको ऐतिहासिकता नै हराउने चिन्ता बढेको छ ।
विजयपुर डाँडा, डाडा मात्रै नभएर ऐतिहासिक महत्व बोकेको ऐतिहासिक क्षेत्र पनि हो । नेपाल एकीकरण हुनुपूर्व यो क्षेत्रमा छुट्टै राज्य थियो । यहाँ सेनहरुले राज्य गरेका थिए । सेनपछि लिम्वूहरुले राज्य गरेकोले पनि पछिल्लो समय विजयपुरलाई लिम्वूवानको राजधानी पनि भन्ने गरिन्छ । यहाँ रहेको पुरानो मठ मन्दिर र विजयपुरमा रहेका विभिन्न ताम्रपत्र र पुराना छिनोले खोपेर चारपाटे बनाईएका आकर्षक ढुंगाले पनि यहाँ पहिले किल्ला थियो, दरवार थियो भन्ने बुझाउँछ । तर पछिल्लो समय विजयपुरका यस्ता चारपाटे करिव–करिव ६ फिट लम्वाईका ढुंगाहरु हराउन थालेका छन् । नयाँ घर बनाउँदा र ढुंगाको महत्व नबुझ्दा कति ढुंगा पुरिए त कति बोकेरै लगिएको विजयपुरबासी प्रेम पराजुलीले बताए ।
यसरी विजयपुरको इतिहास र ऐतिहासिकता नासिदै छ । नयाँवस्ती बसोबास बढ्नु र विजयपुरको ऐतिहासिक महत्व नबुझ्नुले विजयपुरको ऐतिहासिकता मासिदो अवस्थामा रहेको छ । वि.सं. १८३१ सम्म अस्तित्वमा रहेको विजयपुरगढी गोर्खाका शाह राजाले सन्धि गरेर कव्जा गरेको किरात इतिहासकार ईमानसिंह चेम्जोङले किरात इतिहासमा उल्लेख गरेका छन् ।
पाल्पाका राजा मुकुन्द सेन प्रथमले पूर्वतर्फ विजय गर्न जाँदा कान्छा छोरा लोहाङ सेनको नेतृत्वमा एउटा फौज विजयपुर पठाएका थिए । त्यसबेला लोहाङ सेनको नेतृत्वको फौजले मकवानपुर, सिन्धुली, र चौदण्डी राज्यहरुमा विजय प्राप्त गदै गयो । त्यसैबेला विजयपुरका राजा विरनारायण र किरातीमन्त्रीबीच ठूलो मतभेद उठेको थियो भनेर नेपालको किल्ला वास्तुकला भन्ने पुस्तकमा ग्रन्थकार डिल्लीराज शर्माले उल्लेख गरेका छन् ।
यसपछि खेवाङ थरका वाजहाङ रायलाई सेनले हत्या गरेपछि वाजहाङका छोरा मुरेहाङले लिम्वूवानका सेना उठाएर विजयपुर कव्जा गरेको र पछि खेवाङ थरकै वुद्धिकर्ण राय हुँदा गोर्खाका शाह राजाले सन्धि गरेर विजयपुर कव्जा गरेको भन्ने विभिन्न इतिहासहरुमा उल्लेख छ । यस्तो ऐतिहासिक क्षेत्र विजयपुरको बारेमा पुरातत्व विभागसँग सम्वन्धित कसैले चासो नदिँदा विजयपुरको ऐतिहासिकता नासिदै गएको छ ।
पहिले विजयपुरमा सेनकालिन राजधानी थियो भन्ने जनाउ दिने थुप्रै ढुंगा ईटा र दुईवटा तोप समेत भएको विजयपुरका अग्रज सुर्यप्रसाद उपाध्याय बताउँछन् । तर तत्कालिन वडाहाकिम भुपालमानसिंह कार्कीले २०१० सालतिर विजयपुरको तोप र सेनकालिन केही ढुंगाहरु मोरङको रंगेली लगेको बताइन्छ । यसले गर्दा पनि विजयपुरको इतिहास बोक्ने वस्तुहरु लोप भएको हो । यदि यी यस्ता चिजहरुको संरक्षण र सम्वद्र्धन भएको भए विजयपुरको इतिहास हराउने थिएनन् ।
विजयपुरको मुख्य दरवार रहेको क्षेत्रमा अहिले मानव बसोबास रहेको छ । जहाँ संरक्षण गर्नुपर्ने ठाउँमा आफ्नो लोकप्रियता कमाउन राजनीतिक दलहरुले भूमिहीन सुकुम्वासीहरुलाई ल्याएर बसाएपछि त झन विजयपुरको अस्तित्व संकटमा पर्यो । अहिले दरवार क्षेत्रमा १८ घर सुकुम्वासीहरु बस्दै आएका छन् । जहाँ संरक्षण र सम्वद्र्धन गर्ने थलोमा यसरी मानव बस्ती बसाएपछि पहिले राजधानी थियो भन्ने प्रमाण मेटिएको विजयपुर निवासी बुद्धिजिवी कृष्ण कोइराला बताउँछन् ।
ऐतिहासिक क्षेत्र मानव वसोवास र ऐतिहासिक कुराहरुको संरक्षण र सम्वद्र्धन नहँुदा विजयपुरको इतिहास नै मेटिने अवस्थामा पुगेको छ । यहाँका इतिहास झल्कने केही वस्तुहरु यदाकदा भेटिए पनि यसको महत्वको बारेमा जानकार नहँुदा दिनानुदिन हराउँदै गइरहेका छन् । पूर्वको मात्रै नभएर नेपालकै इतिहास बोकेको विजयपुरको संरक्षण, सम्वद्र्धन र यहाँका पुराना कुराहरुको खोज अनुसन्धान समयमै गरिएन भने विजयपुर इतिहासमै सीमित हुनेछ ।
