कोरोना महामारीको चरित्र विल्कुलै भिन्न छ । यो संसारका सबै मानिसलाई एकै पटक लाग्न सक्छ । यस्ता धेरै कम रोग वा महामारी हुन्छन् । कोरोनाले छोटो अविधिमै धेरै मान्छेलाई प्रभावित पार्न सक्छ । यसले कुनै उमेर, समुह, जात, वर्ग, धर्म वा क्षेत्र केही पनि छुट्याउँदैन । अहिलेको सन्दर्भमा भन्ने हो नेपालमा दुईटा चिज मात्रै छ– एउटा नेपाली अर्को कोरोना । अरु केही पनि छैन ।

हामीले अहिले गलत सन्देश दिइरहेका छौं सामाजिक दुरी बढाऊँ भनेर । यो सन्देश खतरनाक छ । हामीले सामाजिक दुरी होइन, निश्चित भौतिक दुरी कायम गरौं भन्ने हो । सामाजिक रुपमा छुट्टिनु पर्दैन, हुँदैन । सामाजिक दुरी कम गर्न थालियो भने व्यक्ति, परिवार र समाजमा दिग्दारी तथा तनाव बढ्छ । यसले अर्को समस्या निम्त्याउँछ ।

यतिवेला त हामी सामाजिक रुपमा अझ एकबद्ध भएर महामारीको सामना गर्नु जरुरी छ । हाम्रो बाच्ने आधार भनेकै समाज हो । समाजिक हुनु भनेको हामी बोल्छौं, एकअर्कालाई माया गर्छौं, सद्भाव, प्रेम, करुणा, सम्वेदशीलता जस्ता कुरा व्यक्त गछौं । अनि हाम्रो जुन छिमेकीपन छ त्यसलाई अझ सक्रिय गराउनु पर्छ । विपत्का वेलामा छिमेकीपनले ठूलो काम गर्छ । कसैलाई सहयोग गर्नुप¥यो भने आफन्त पनि नजिक नहुनसक्छ, त्यो भनेकै छिमेकी हो । यसको ज्वलन्त उदाहरण नेपालमा विक्रम सम्बत् २०७२ सालको भुकम्पको वेला अस्पतालहरुले सबभन्दा राम्रो काम गर्न सके । कसरी राम्रो काम गरे भने छिमेकीले अस्पतालको मूलढोकासम्म घाइतेलाई ल्याइदिए अनिमात्र अस्पतालले बचाउन सके । छिमेकीले अस्पतालसम्म घाइते नल्याइदिएको भए अस्पताल त्यहाँ पुग्न सक्दैनथ्ये । यो छिमेकीपन विपत् वा महामारीसंग जुद्ध्ने सबै भन्दा ठूलो शक्ति हो । आपतकालमा समाजिक प्रयत्न र सक्रियाता नै निर्णायक शक्ति हो । सरकारले त्यसलाई परिचालन गर्ने हो र स्वास्थ्यकर्मीहरुले प्राविधिक सेवा प्रदान गर्ने हो ।

महामारी स्वास्थ्य क्षेत्र विशेषको मात्र सवाल होइन, यो सामाजिक सवाल हो, यो युद्धको सवाल हो । कोरोना महामारीलाई संसारमा अहिलेसम्म भएका युद्धहरुमध्ये सबभन्दा ठूलो युद्धका रुपमा लिनुपर्छ । किनभने पूर्णरुपमा विभाजित विश्व समुदायका यति धेरै देश यति छोटो अवधिमा एउटै सत्रुसंग भिडिरहेका छन् । इतिहासमा यस्तो भएकै थिएन । एक सय वर्ष अगाडि सन् १९१८ मा ‘स्पेनिस फ्लु’ वा ‘इन्फुयञ्जा’ भएको थियो तर त्यसवेला विश्वलाई यसरी गाँजेको थिएन । नेपाल जस्ता देशमा त्यसको प्रभाव आइपुगेको ठोस उदाहरण पाइदैन । अहिले त कोरोना महामारी यत्रतत्र सर्वत्र फैलिएको छ ।
अर्को कुरा हामीकहाँ महामारी फैलिएको छैन भनेर ढुक्क हुने होइन, हामी त्यो तहसम्म चाँहि त्रसित हुनु प¥यो जसले हामीलाई व्यापक तयारी गर्न लगाओस, जीउ छाड्ने हदको त्रसित हुने होइन । समाजमा अब हाम्रो केही नहुने भयो, हामी मर्ने भयौं भन्ने नै होइन । हामीले होस पु¥यायौं भने हामी यो महामारीलाई कम क्षतिमै परास्त गर्न सक्छौं । अहिले हामी कहिल्यै नहिडेको घना जंगलमा त्यो पनि औंसीको मध्यरातमा हिड्दैछौं भन्नेजस्तै स्थिति छ । हामीलाई अलिअलि मात्र थाहा छ, अनुभव छ । अहिलेसम्म जुनजुन देशले अनुभव प्राप्त गरेका छन् त्यो अनुभलाई हेर्दै र छामछामछुमछुम गर्दै विस्तारो पाइला चाल्नु पर्नेछ । यसो गर्न एकअर्काबीच छलफल गर्नुपर्छ, अनुभवको साटासाट गर्नुपर्छ, भेट गर्ने भनेको अँगालो मार्ने वा टाँसिएर बस्ने भनेको होइन । घरका छतबाट, आँगनमा निस्किएर, तीन चार पाइला परबाटै कुराकानी गर्न सकिन्छ । त्यसो गर्दा महामारी फैलिने समस्या हुँदैन । मुख्य कुरा अनुशासित हौं भन्ने हो ।

यस्तो वेलामा हाम्रो भावना म पनि बाँचौं र अरुलाई पनि बचाउँ भन्ने हुनुपर्छ । सबै सामान आफैं मात्र राखौं भनेर हुँदैन । म बाँचे पुग्छ भन्ने होइन । त्यो रोग मबाहेकलाई लाग्छ भन्ने धारणा राख्नु भएन । पहिला नै मलाई लाग्न सक्छ, त्यस्तो वेला मलाई समाजको, छिमेकी, आफन्त, स्वास्थ्यकर्मी सबैको सहयोग चाहिन्छ भन्ने सोच्नुपर्छ । यसले धनी, गरीव, भौगोलिक क्षेत्र कसैलाई पनि छोड्दैन । महामारीले पर्याप्त खाद्यान्न राखेको रहेछ यसलाई आक्रमण नगरौं भन्दैन । स्वार्थी भएर यसको समाधान हुँदैन । त्यसैले यो संकटबाट मुक्ति पाउन सामाजिक सम्बन्धलाई अझ बलियो बनाउनु पर्छ । तपाई विरामी हुनुभयो भने हेरचाह गर्ने, सहयोग गर्ने भनेकै तपाईका घरपरिवार र छिमेकी हुन । त्यो भावनाको विकासबाटै कोरोना महामारी विरुद्ध लड्ने तयारीको शुरुवात हुन्छ । त्यसपछि राज्यले गर्ने, सामाजिक संघसस्थाले गर्ने, स्थानीय निकायले मद्दत गर्ने कुरा आउँछ । तर हामीले यो भावना नै समाप्त पा¥यौं भने न त आफू बाच्न सक्छौं न त अरुलाई सहयोग गर्न सक्छौं ।

महामारीबारे मेडिकल हस्तक्षेप सम्बन्धी प्राविधिक कुराहरु धेरै सार्वजनिक भइसकेको छ । सरकारले विभिन्न निर्णयहरु लिइरहेको छ । अब हामी सबैले त्यसलाई परिपालन गर्ने हो । एक अर्कालाई परिपालन गर्न उत्साहित गर्ने हो । यो परस्पर सहयोग गरेर बाच्ने बेला हो । इतिहासमा फेरि हाम्रो जीवनमा यस्तो भोग्नु नपर्ने हुनसक्छ । त्यस अर्थमा यो समाजलाई योगदान गर्ने जीवनकै सबभन्दा ठूलो मौका हुनसक्छ । यस्तो योगदान दिन कहिल्यै नपाइन सक्छ । लोभ गर्ने, कमाउने त अरुवेला जहिले पनि अवसर छँदैछ । मेरो विचारमा यस्तो वेलामा योगदान गर्न जो चुक्छ त्यो मानिस नैतिक रुपमा जीवनभर विरामी हुनपुग्छ वा उ अहिले नै विरामी भैसकेको छ ।

यसको अलावा जनस्वास्थ्यको दृष्टिकोणबाट महाभारीको सम्बोधन भनेको रोग फैलिन नदिनु हो । यसका लागि धेरैभन्दा धेरै मात्रामा परिक्षण गर्नु पर्छ, संक्रमितहरुको पहिचान गर्न सक्नुपर्छ, संक्रमित भेटिएमा उसलाई अलग्ग राख्नु पर्छ, संक्रमण भएकालाई क्वारेन्टिन गर्नुपर्छ र उपचार गर्नुपर्छ । संक्रमितको सम्पर्कमा आएका सबैलाई पहिचान गर्ने, निगरानी गर्ने, परिक्षण गर्ने र संक्रमित पाइएमा उपचार गर्ने कार्य गर्नुपर्छ । यसरी महामारीको चक्रलाई भत्काउन वा टुटाउन सक्नुपर्छ ।
यसका लागि फेरि पनि हामी अनुशासित हुनुपर्छ । कुनै पनि स्वास्थ्य समस्या जस्तै रुघाखोकी लाग्यो भने त्यो कोरोना नहुन सक्छ । यो नेपालका लागि रुघाखोकीको मौसम पनि हो । तर अहिलेको खतरामा रुघाखोकीमा पनि अलि बढी सावधानी लिनु पर्छ । रुघाखोकी मात्रै लागेको हो भने पनि अलग्गै बस्नु राम्रो हुन्छ । स्वास्थ्य संस्थामा गएर भिडभाड गर्नु पनि उचित नहुनसक्छ । तर अलिबढी अफ्ठ्यारो भयो भने वा पहिलेका रुघाखोकीको लक्षण वा अनुभवभन्दा फरक महशुस भयो भने चाँहि तुरुन्तै स्वास्थ्य संस्थामा सम्पर्क राख्नुपर्छ ।

महामारीका वेलाको महत्वपूर्ण रणनीति भनेको यसलाई ढिलो गर्ने, सुस्त पार्ने वा पर धकेल्ने हो । यसले तीन वटा कार्यलाई मौका दिन्छ । पहिलो यो अवस्थाले मानिसमा जिवाणु विरुद्धको प्रतिरोधी शक्ति क्रमशः विकास हुन पाउँछ । यसोभएमा संक्रमणको तीव्रतालाई ह्वात्तै घटाउँछ, नोक्सानी कम हुन्छ । यसका लागि विश्वले ‘लकडाउन’को रणनीति लिएको हो । दोस्रो त्यो समयमा अरुका अनुभवबाट सिक्न, थप अनुसन्धान गर्न समय मिल्छ । जसले उपचारको गुणस्तर बढाउँछ । यो अवधिमा औषधि र खोपहरु पत्तो लगाएर प्रयोगमा ल्याउन सकिन्छ । तेस्रो, हामी सामाजिक र स्वास्थ्य प्रणालीलाई सुदृढ बनाउन पनि समय पाउँछौं । संक्रमितको संख्या जति कम भयो त्यतिनै गुणस्तरीय सेवा दिन सम्भव हुन्छ ।

यो समय समाज र सरकारले दिएको सल्लाहलाई पुरै अनुशासित भएर पालना गर्नुपर्ने समय हो । दुई÷चार हप्ता वा केही महिना हामी अनुशासित भएर बस्दा ठूलो क्षतिबाट समाजलाई जोगाउन सकिन्छ भने अनुशासित हुन गाह्रो मान्नु हुँदैन । यो मनोवल आफूभित्र विकास गर्नुपर्छ, एकअर्कालाई मनोवल विकास गर्न हौसला प्रदान गर्नुपर्छ । यसो गर्दा हाम्रा लागि, हाम्रो परिवारका लागि, हाम्रो समुदायका लागि, हामीलाई सहयोग गर्नेहरुका लागि, समाज र समग्र मानव जातिका लागि फाइदा हुन्छ । मानव सभ्यतालाई योगदान दिने यो जस्तो मौका जीवनमा फेरि पाइदैन । यो परम कर्तव्यको धारणा विकास गर्नुपर्छ ।
हामी राजनीति, पत्रकारिता, स्वास्थ्य, प्रशासन लगायत सबै पेशा, व्यवसायमा सम्लग्नहरुले सकारात्मक सोचलाई राख्नुपर्छ र बढावा दिनुपर्छ । यो हामी सबैको जिम्मेवारी हो । इतिहासमा यति ठूलो जिम्मेवारी पछि कुनै वेला पुरा गर्छु भनेर पाइदैन । यसवेला कसैलाई आरोपित गर्ने वा दोष देखाउने वेला होइन । सुधार गर्नु पर्ने थुप्रै पक्षहरु छन् । हामीले आफ्नो बानी र अभ्यासमा सुधार गर्नु पर्ने कुरा व्यक्ति, परिवार, पेशा–व्यवसायी र सरकार सबै पक्ष र तहमा छन् । यस्तो अवस्थामा एकअर्कालाई प्रेरित गर्दै, बुझ्दै अगाडि बढ्नु बुद्धिमानी हुन्छ ।

यसको अर्थ संकटको यो कठोर घडीमा हामीले मनैदेखि विशेष प्रयत्न गर्नुपर्छ । त्यो प्रयत्न भनेको अनुशासन पालना गर्नु हो । त्यो अनुशासन अरुका लागि होइन, आफू र आफन्तको जीवन रक्षाका लागि हो, परिवार र छरछिमेकीका लागि हो । त्यसैले हामी सबैले आफ्नो जिम्मेवरी इमान्दारीपूर्वक निभाउनु पर्छ । म फेरि पनि भन्छु इतिहासमा यस्तो मौका आउँदैन । यो संकटको समयमा मेरो कसैप्रति गुनासो छैन तर सबैलाई मेरो विशेष अनुरोध के छ भने हामी अनुशासिन बनौं, हामी जिम्मेवार बनौं, हाम्रो सामाजिक सद्भाव, प्रेम, करुणालाई अझ बढावा दिऔं । धैर्य र उच्च मनोवल कायम राखौं ।

जहाँसम्म स्वास्थ्य संस्थाहरुको क्षमताको कुरा छ, यति छिटो अवधिमा यति व्यापक महामारीको सामना गर्न नेपाल मात्र होइन, विश्वभर कोही पनि तयार थिएन र यो अनपेक्षित थियो भन्ने कुरा हामीले युरोप, अमेरिका लगायत ठूलठूला र सम्पन्न देशहरुको स्थिति हेर्दा पनि पुष्टि हुन्छ । हाम्रो त साधान स्रोत नै कम छ । यस्तो अवस्थामा हामीसंग भएको सामाजिक र छिमेकीपनको भावना प्रयोग गरौं, जोखिम मोलेर उपचारमा खटिएका स्वास्थ्यकर्मीलाई आदर गरौं । हाम्रो आदरले अरुलाई सक्रिय हुन सहयोग पुग्छ, मनोवल उच्च राख्न मद्दत मिल्छ र महामारीसंग लड्न बल पुग्छ । यो सामन्य अवस्थामा भन्दा धेरै गुणा दरो मनोवल चाहिने वेला हो । हामी मनोसामाजिक रुपमा समेत बलियो हुनुपर्छ ।

अहिले महामारी कति समयसम्म रहनसक्छ भन्ने आम छटपटी र जिज्ञासको विषय बनेको छ । यो कति चाँडो फैलिन्छ र हामीले यसको फैलने दरलाई कतिसम्म कम गर्न सक्छौं भन्ने कुरामा भरपर्छ । यसको अवधि तोक्न कठिन छ । हामीले विज्ञान र विगतको अनुभवलाई नियाल्दा सम्भवतः एकवर्ष जति विस्तारै फैलिने पनि हुनसक्छ । तसर्थ महामारीलाई नअत्तालिइकन सबै मिलेर राम्ररी व्यवस्थापन गर्न तर्फ लागौं । नत्र भने यसले मानवीय क्षतिमात्र होइन, सिङ्गो मानव सभ्यतालाई धेरै पछाडि धकेल्नेछ ।