काठमाडौंः प्राज्ञिक दक्षता नभइकन ‘प्राध्यापक’ लेख्नु प्राज्ञिक अपमान मात्र हैन किर्ते जालसाजी हो । कुनैपनि विषयमा सोध अनुसन्धान गरेपछि मात्रै सम्बन्धीत विश्वविद्यालयबाट प्राज्ञ अर्थात ‘प्राध्यापक’ पद दिइन्छ ।

तर, धरानस्थित वीपी कोइराला स्वास्थ्य विज्ञान प्रतिष्ठानका उपकुलपति डा. ज्ञानेन्द्र गिरीले कुनै सोध अनुसन्धान नै नगरी कुनै विश्वविद्यालयबाट ‘प्राध्यापक’ पद नपाइकन आफुले आफैंलाई ‘प्राध्यापक’ लेखेर प्राध्यापक पदको अपमान मात्र गरेका छैनन्, किर्ते जालसाजी समेत गरेका छन् । डेढ वर्षअघि तत्कालिन स्वास्थ्यमन्त्री भानुभक्त ढकालको नजिक भएकै कारण वीपी कोइराला स्वास्थ्य विज्ञान प्रतिष्ठान जस्तो गरिमामय शैक्षिक इतिहास बोकेको संस्थाको बागडोर संहाल्न आएका उनले अहिलेसम्म कुनै विषयमा सोध अनुसन्धान प्रकाशित गरेका छैनन् । डा. गिरीले कुन विश्वविद्यालयबाट कहिले प्राध्यापकको पद प्राप्त गरे खुलेको छैन । तर, उनी वीपी कोइराला स्वास्थ्य विज्ञान प्रतिष्ठानको उपकुलपति भएसँगै आफ्नो नामको अगाडी प्रा.डा. अर्थात् ‘प्राध्यापक डाक्टर’ लेखाउन थालेका छन् । डा. गिरीले प्राध्यापक नभइकन प्राध्यापक लेखाएर प्राज्ञिक क्षेत्रकै अपमान गरेको बरिष्ठ प्राध्यापकहरुको भनाई छ । ‘उपाधि लिनु र पद पाउनु फरक–फरक कुरा हो । सरासर ठगी र जालसाजी हो ।’ प्रतिष्ठानका एक प्राध्यापक डाक्टर भन्छन् । विराट मेडिकल कलेजका सञ्चालक डा. गिरी कोसी अञ्चल अस्पतालमा मेडिकल सुपरिटेण्डेन्ट भएर सरकारी सेवाबाट अवकास प्राप्त भएका थिए । त्यसपछि उनी अधिकांश समय प्राइभेट प्राक्टिस (विरामी जाच्ने) काममा लागेका थिए । डा. गिरीले नेपाल सरकारबाट छात्रवृत्ति पाएर एमविविएस गरेका थिए । भारतको एम्स अस्पतालबाट एमडी गरी त्यही हृदय रोग सम्वन्धी एक बर्ष तालिम लिएका थिए । त्यसपछि अमेरिकाको कोर्नार्डाे युनिर्भसिटी अफ डेनभर्वमा एसोसिएट प्रोफेसर भई पढने र पढाउने गरेको उनीसँग अनुभव भएको उनको भनाइ छ ।

प्राध्यापक हुनका लागि कुनैपनि विषयमा सोध अनुसन्धान गर्नु अनिवार्य छ । त्रिभुवन विश्वविद्यालय सेवा आयोगका सह–सचिव योगेन्द्रप्रसाद दाहालका अनुसार विश्वविद्यालयबाट परीक्षा पास गरेर मात्र प्राध्यापकको पद पाइन्छ । ‘डाक्टर भनेको एमविविएस पास गर्ने वित्तिकै पाउने उपाधि हो, तर प्राध्यापक प्राज्ञिक पद हो जुन विश्वविद्यालयले परीक्षा लिएर मात्र दिन सक्छ । डाक्टर हुँदैमा प्रा.डा. लेख्न कहाँ पाइन्छ ?’ दाहाल भन्छन् । चिकित्सा विज्ञानमा प्राध्यापक हुन मात्रै झण्डै एक दशक लाग्छ । नियम अनुसार विश्वविद्यालयले विषयगत योग्यता र क्षमताका आधारमा विज्ञापन गरेर लिखित अन्तरवार्ता मार्फत सुरुमा सहायक प्राध्यापक नियुक्त गर्छ । त्यसपछि उक्त पदमा निश्चित समय सेवा गरेर पदोन्नतीको परीक्षामार्फत उप वा सह–प्राध्यापक हुन पाइन्छ । र, अन्तिममा प्राध्यापक हुन पाउने प्रावधान छ । त्यसमा पनि कुनै विषयमा आवश्यक सोध अर्थात प्राज्ञिक प्रकाशन हुनुपर्छ । तर, डा. गिरीको हकमा कुनै प्राज्ञिक प्रकाशन नभएको स्रोतको दावि छ । ‘उहाँले आफुलाई काठमाडौं विश्वविद्यालयबाट प्राध्यापक पद लिएको बताउनु हुन्छ । तर, केयूमा उहाँले कुनै सोध प्रकाशित गरेको रेकर्ड छैन ।’ स्रोत भन्दछ । आजभोली कतिपय विश्वविद्यालय र प्रतिष्ठानहरुले कसैलाई ‘प्राध्यापकको जिम्मेवारी दिइएको छ ।’ भनेर पत्र दिने गरेका छन् । खासगरी काठमाडौं विश्वविद्यालय, न्याम्स लगायतले जो कोहीलाई यस्तो चिठ्ठी दिने गरेका छन् । तर, यसरी प्राध्यापनमा संलग्न नभएका, सोध अनुसन्धान नगरेकालाई ठाडै ‘प्राध्यापकको जिम्मेवारी दिइएको छ ।’ भनेर प्राध्यापकको पगरी गुथाउँदा प्राज्ञिक योग्यताकै खिल्ली उडाएको त्रिविका पुराना प्राध्यापकहरुको बुझाई छ ।

काठमाडौं विश्वविद्यालयमा स्थापनाकालदेखि नै प्राध्यापक रहेका एक प्राध्यापकले डा. गिरी केयूबाटै प्राध्यापक भएको भन्नेमा शंका गर्ने ठाउँ रहेको बताए । ‘उहाँ यहिँबाट प्राध्यापक भएकोमा म विश्वस्त छैन, उहाँलाई कोसी अञ्चल अस्पतालको मेडिकल सुपरिटेण्डेन्ट हुँदैदेखि चिन्दछु ।’ नाम उल्लेख नगर्ने शर्तमा एक प्राध्यापकले भने । प्राज्ञिक अपमान भयो । प्रतिष्ठानमा उपकुलपति भएर आउँदै उनको शैक्षिक योग्यतामा प्रश्न उठेको थियो । उच्चतम प्राज्ञिक चिकित्सकहरु रहने संस्थामा इतिहासमै पहिलो पटक डाक्टर मात्र भएको व्यक्ति नेतृत्वमा आए भनेर सिनियर प्राध्यापक डाक्टरहरुले गुनासो गरेका थिए । वीपी प्रतिष्ठानले चिकित्सा शिक्षा र अनुसन्धानमा विश्वभरका विश्वविद्यालयहरु माझ उत्कृष्ट सोध अनुसन्धान गर्ने संस्थाका रुपमा मानक बनाएको छ । शिक्षा, सेवा र अनुसन्धानको लागि स्थापित प्रतिष्ठानबाटै सयौं विद्यार्थीले विद्यावारिधी गर्दै प्राज्ञिक देशकै नाम उच्च बनाइरहेको बेला उच्चस्तरको प्राज्ञिकहरुलाई नेतृत्व गर्ने व्यक्ति भने प्राज्ञिक दक्षता विनाको आएकाले प्रतिष्ठानको शैक्षिक क्षेत्र तहसनहस भएको प्राध्यापक डाक्टरहरुको भनाई छ ।

‘प्राध्यापक हुन निरन्तर अध्यापनका साथै धेरै अध्ययन अनुसन्धान गरेका विषय राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय जर्नलमा प्रकाशन हुनुपर्छ । उहाँले गरेको अध्ययन–अनुसन्धान कुन जर्नलमा प्रकाशित भयो थाहा छैन ।’ प्रतिष्ठानका एक पदाधिकारी नाम उल्लेख नगर्ने शर्तमा भन्छन् । डा. गिरीले पनि प्रतिष्ठानलाई आफ्नो शैक्षिक विवरण बुझाएका छैनन् । त्यसो त, प्रतिष्ठानको नियमावलीले डा. ज्ञानेन्द्र गिरीलाई उपकुलपति हुनबाट रोक्दैन । प्रतिष्ठानको उपकुलपति हुन सम्बन्धीत विषयमा उच्च शिक्षा अध्ययन गरेको हुनुपर्ने मात्र नियमावलीमा उल्लेख छ । उपकुलपति नियुक्तिका लागि नियमावलीले निश्चित मापदण्ड तोकेको छैन । राजनीतिक शक्ति र पहुँचको आधारमा उपकुलपति जस्तो गरिमामय पदमा नियुक्ति गर्ने गरिन्छ । ‘तर, सम्बन्धीत विषयमा उच्च शिक्षा हासिल गरेको भन्दै साइन्समा ब्याचलर गरेकालाई नै उपकूलपति दिन सकिएला ?’ एक प्राध्यापकको प्रश्न छ ।

उपकुलपति नियुक्तिको मापदण्ड के ?
प्रतिष्ठानको उपकुलपति नियुक्तिका लागि स्वास्थ्यमन्त्री भानुभक्त ढकालले कार्यदल नै गठन गरी दरखास्त मागेका थिए । एक दर्जन बढि प्राध्यापक डाक्टरले दरखास्त दिएपनि अन्त्यमा स्वास्थ्यमन्त्रीकै नजिक भएकाले उनले बाजी मारे । दर्जनौं प्राध्यापक डाक्टरहरुलाई नेतृत्व प्रदान गर्दै गुणस्तरीय चिकित्सा शिक्षा प्रदान गर्ने शैक्षिक थलोमा प्राध्यापक समेत नभएको व्यक्तिलाई कुन मापदण्ड अपनाएर नियुक्ति गरियो ? प्रश्न उठेको छ ।

प्रतिष्ठानको शैक्षिक स्तर खस्कँदो
वीपी प्रतिष्ठानमा अहिलेसम्म प्रा.डा. वाहेक अन्य शैक्षिक दर्जाका व्यक्ति उपकुलपति भएको इतिहास छैन । डा. गिरी पहिलो यस्ता व्यक्ति हुन् जो प्राध्यापक नभइकन प्रा.डा.हरुलाई ‘ठाडै’ निर्देशन दिन सक्छन् । अहिले प्रतिष्ठानका सिनियर प्राध्यापक डाक्टरहरु उपकुलपतिका कारण शैक्षिक क्षेत्र तहसनहस भएको बताउँदैछन् । ‘प्राइभेट प्राक्टिस मात्र गरेर आएकाले वीपी प्रतिष्ठानको एकेडेमिक करिकुलम बुझ्न सक्दैनन् । प्रतिष्ठानको एकेडेमिक गुणस्तर सुधार्न उहाँले कुनै ध्यान दिनु भएको छैन । प्राइभेट संस्था जस्तो बनाउन खोज्दै हुनुहुन्छ ।’ प्रतिष्ठान स्रोत भन्छ ।

प्राध्यापक हुन यस्तो छ प्रतिष्ठानको मापदण्ड
प्रतिष्ठान आफैंले उच्चस्तरका चिकित्सक तथा प्राध्यापक उत्पादन गर्दै गराउँदै आएको छ । यसका लागि प्रतिष्ठानको छुट्टै मापदण्ड छ । ‘जनरल्ली यहाँ १० वटा पेपर बनाइसकेपछि प्रोफेसर लेख्न पाइन्छ । सुरुमा एमडी पास गरेर सिनियर रेसिडेन्टमा १ देखि ३ वर्ष काम गरेपछि एसिस्टेन्ट प्रोफेसर हुन्छ । त्यसमा ३ वर्ष काम गरेपछि एशोसिएट र त्यसमापनि ३ वर्ष पुनः काम गरेपछि प्रोफेसर हुन पाइन्छ ।’ प्रतिष्ठानका पदाधिकारी भन्छन्–‘हरेक पदमा रहँदा पेपर लेख्नुपर्छ । यो हचुवामा लेख्ने कुरा होइन ।’ उनले आफ्नो उपकुलपति भएकाले खासै चर्चा गर्न चाहेनन् । ‘मेरो उपकुलपति हो, उहाँका बारेमा खासै बोल्नु छैन । वीपी प्रतिष्ठानको नियमावली जताततै पाइन्छ मापदण्ड खोजेर हेर्न पाइहालिन्छ ।’ उनी भन्छन् । डा. गिरी विराट मेडिकल कलेजका सञ्चालकसमेत हुन् । वीपी प्रतिष्ठानमा उपकुलपति भएपछि उनले विराट मेडिकल कलेजबाट राजिनामा दिएकी दिएनन् त्यो समेत खुल्न सकेको छैन । सरकारी पदमा रहेको व्यक्तिले दोहोरो पदमा रहन पाउँदैन ।
‘प्राध्यापक टिका लगाएर दिने पद होइन’ सदस्य सचिव
चिकित्सा शिक्षा सेवा आयोगका सदस्य सचिव डिल्लीराम लुईंटेल प्राध्यापक पद सजिलै पाउन नसकिने तर्क गर्दै यो उपाधि नभइ पद भएको बताउँछन् । सम्बन्धीत विषयहरुमा निरन्तर अध्ययन–अध्यापन तथा सोध अनुसन्धान गर्दै विभिन्न जर्नलहरुमा प्रकाशित गरेपछि विश्वविद्यालयहरुले परीक्षा लिएर मात्र प्राध्यापक पद दिने गर्दछन् । ‘प्राध्यापक कसैलाई टिका लगाएर दिने पद होइन । कसैले जथाभावी लेख्छ भने त्यो किर्ते जालसाजी ठहरिन्छ ।’ लुईंटेलको तर्क छ । आजभोली जो कोहीले प्राध्यापक लेख्न थालेपछि चिकित्सा शिक्षा आयोगले विभिन्न विश्वविद्यालय र प्रतिष्ठानहरुलाई समेट्ने गरी मापदण्ड बनाउन कार्यदल गठन गरेको छ । सदस्य सचिब लुईंटेलका अनुसार उक्त कार्यदलले प्राध्यापक नियुक्ति र बढुवाका लागि आवश्यक मापदण्ड बनाउने छ । वीपी प्रतिष्ठानका उपकुलपति चिकित्सा शिक्षा आयोगको पदेन सदस्य रहन्छन् । त्यस आधारमा डा. ज्ञानेन्द्र गिरी आयोगका सदस्य हुन् ।

उनलाई त्यहाँपनि प्रा.डा. भनेर नै संवोधन गरिएको छ । अहिले कतिपयको प्राज्ञिक दक्षतामा गुनासो आएकाले त्यस सम्बन्धमा छानविन समेत हुँदैछ । कतिपय आयोगमा पदेन सदस्य रहेकाहरुको पनि छानविन भइरहेको सदस्य सचिव लुईंटेलको भनाई छ । ‘सम्बन्धीत निकायबाट प्रा.डा. भनेरै सिफारिस आएपछि हामीले प्रा.डा. मान्नैपर्छ । तर, विश्वविद्यालयले निर्णय गरेर प्राध्यापकको परीक्षा उत्तिर्ण गरेपछि मात्र नियुक्ति पाइन्छ । त्यसै हावादारी कहाँ लेख्न पाइन्छ ?’ लुईंटेल भन्छन् । प्राध्यापक नभइकन कसरी प्राध्यापक लेखियो ? भन्ने सन्दर्भमा प्रतिष्ठानका उपकुलपति डा. गिरीसँग कुरा गर्न खोज्दा उनी सम्पर्कमा आएनन् । प्रतिष्ठानमा सम्पर्क गर्दा डा. गिरी काठमाडौंमा रहेको जानकारी दिइयो । उनको मोवाइल उठ्दैन । प्रतिष्ठानका रजिष्ट्रार प्रा.डा. मोहनचन्द्र रेग्मीले उपकुलपतिको शैक्षिक योग्यताका विषयमा शंका गर्नुपर्ने ठाउँ नरहेको बताए । ‘उहाँ चार दशकदेखि चिकित्सा पेशामा हुनुहुन्छ । सरकारी संस्थामा बर्षौं काम गरेको अनुभव भएको र प्राज्ञिक योग्यता भएर नै सरकारले उपकुलपति बनाएर पठाएको हो । हामीले शंका गर्न आवश्यक छैन ।’ डा. रेग्मीको भनाई छ । उनले प्रतिष्ठानको प्राज्ञिक सुधारका लागि शिक्षाध्यक्ष र उपकुलपतिले कार्य योजना नै बनाएर काम गरीरहेको जिकिर गरे ।

खडे प्राध्यापकको विगविगी
एक समय चिकित्सा शिक्षामा ‘खडे डाक्टर’को विगविगी थियो । निजी क्षेत्रका मेडिकल कलेजहरुले सरकारी अनुगमनका क्रममा विहारबाट भाडामा डाक्टरहरु ल्याएर राखेको पाइएको थियो । अहिले ‘खडे प्राध्यापक’ हरुको विगविगी देखिएको छ । यस्ता ‘खडे प्राध्यापक’ चिकित्सा शिक्षामा मात्र हैन सबै विषयमा पाइन सकिन्छ । खासगरी निजी क्षेत्रबाट सञ्चालित कलेजहरुमा ‘घण्टे’ सिस्टममा पढाउने धेरै प्राध्यापकहरुले प्राध्यापक परीक्षा पास गरेका छैनन् । कतिपयले विहारबाट नक्कली सर्टिफिकेट समेत ल्याएर अध्ययनअध्यापन गराई रहेको स्रोतको दावि छ । राजधानीकै अधिकांश प्लस टु र ब्याचलरमा पढाउने घन्टे प्राध्यापक पाउन सकिन्छ जसको शैक्षिक योग्यता निरिक्षण गर्न आवश्यक छ । मिरमिरे डटकमबाट