धरानः पहाडी जिल्लामा उत्पादन हुने नगदेवालीको रुपमा रहेको अम्रिसो कुचोको यो बर्ष मूल्य उच्च भएको छ ।
विगतमा प्रति गोटा ४० को दरले विक्रि हुदैं आएको कुचो यो वर्ष एक सयदेखि १ सय ३० सम्ममा बिक्रि भएको छ । गत वर्षभन्दा तीन गुणा मूल्य बढेको धरानस्थित कृषी उपज बजारका व्यवस्थापक लक्ष्मण भट्टराईले जानकारी दिए । गत बर्ष ४० रुपैया प्रति कुचो यस वर्ष १ सय ३० रुपैयाँसम्ममा बिक्रि भएको छ । ‘अम्रिसो कुचो भारतीय मजदुरहरु आएर उनीहरुले प्याक गरेर भारत लाने गरेका छन् । नेपाली बजारमा १० प्रतिशत मात्र बिक्रि हुने गरेको छ ।’–भट्टराईले भने । ९० प्रतिशत भारत निकासी हुने गरेको छ । भारतीय बजारमा कुचोको माग बढ्दा मूल्य पनि बढ्ने गरेको छ । यो वर्ष गत वर्षको तुलनामा भारतमा कुचोको माग बढेकाले मूल्य पनि बढेको उनकोे भनाइ छ । सामान्य पाखो जमिनमा उत्पादन हुने अम्रिसो ेकुचो यस वर्ष भाउ सोचेभन्दा उच्च भए पछि कृषकहरु खुसी भएका छन् । धरान–२० विष्णुपादुकाको तामाखाममा करिब ५ बिघा जग्गाको पाखा भित्तामा अम्रिसो खेती गर्दै आएका कृषक आइत राई यो वर्ष मूल्य राम्रो पाउँदा खुसी हुनु भचएको छ । ‘यसमा हाम्रो केही मेहनेत हुँदैन । एक पटक रोपेपछि धेरै बर्षसम्म केही गनुृ पर्दैन । यो बर्ष पाखा बारीमा लगाएको अम्रिसोले राम्रै आम्दानी ग¥यो ।’–कृषक राईले भने ।
एक पटक रोपेपछि करीब २० वर्ष खासै स्याहार, गोडमेल, मल पानी लाउन नपर्ने भएकाले लागत खर्च कम हुने गरेको छ । भाउ बढ्यो भने फाइदै फाइदा छ । यो वर्ष कुचोको भाउ बढेकाले कृषकहरु निराश हुनु नपरेको कुचो व्यवसायी विनोद कुलुङ बताउँछन् । विनोद कुलुङ, दीपक साहलगायतले धरानको कृषी उपज बजारमा कुचो बिक्रि गदैं आएका छन् । कृषकहरुबाट उनीहरुले संकलन गरेर ल्याई भारतीय बजारमा विक्रिको लागि पठाउने गरेका छन् । कृषि उपज बजारका व्यवस्थापक भट्टराईका अनुसार चालू आर्थिक वर्षको फागुन पहिलो साता सम्ममा ४ हजार ५ सय मेट्रिक.टन अम्रिसो कुचोको कारोबार भएको छ । ( हालकै मूल्य कायम रहे ५६ करोडभन्दा बढीको आम्दानी हुने बजारले अनुमान गरेको छ । कुचो चैत र वैशाखसम्म बिक्रि हुन्छ । गत वर्ष ३ हजार ६ सय ९९ मेट्रिक टन कुचो बिक्रि हुँदा १५ करोड मात्र आम्दानी भएको थियो । गत वर्ष प्रतिगोटा ४० मात्र मूल्य हुँदा कम आम्दानी भएको भट्टराई बताए ।
‘गत बर्षको तुलनामा यो वर्ष ४ गुणा बढी आम्दानी भएको छ । कृषकहरु पनि खुसी छन् ।’–उनले भने । कूचोको मूख्य सिजन माघबाट सुरु भई वैशाखसम्म आउने गर्छ । नेपालमा उत्पादन भएका मध्ये १० प्रतिशत मात्र घरेलु स्तरमा खपत हुने गरेको कृषि उपज बजारले जनाएको छ । अम्रिसो व्यवसायी विनोद राईले फागुन पहिलो साता सम्ममा करीब १० टन अम्रिसोको कारोबार भएको बताए । यो वर्ष १३ लाख रुपैयाँको कुचोको कारोबार गरेको उनको भनाइ छ । सामुदायिक वन क्षेत्र वा निजी जग्गामा रोपिएको अम्रिसो खेतीबाट किसानले वार्षिक रूपमा लाखौँको आम्दानी गर्ने गरेका छन् । सामुदायिक वन क्षेत्रको नांगो डाँडा र आफ्नो बारीलाई सदुपयोग गर्दै यो खेतीलाई आम्दानीको मुख्य स्रोत कृषकले बनाएका छन् । यो अम्रिसो सानो लगानी र थोरै मिहिनेतले उत्पादन गर्न सकिन्छ । अम्रिसोको फूलबाट कुचो प्रयोग गर्न सकिने र अर्कोतर्फ पात खुवाउँदा गाईभैंसीको दूध बढ्ने किसानको भनाइ छ । ‘गाईवस्तुको लागि पोसिलो घाँस मान्छि,’ कटारी नगरपालिका १३ सावित्री राउत भन्छिन, ‘फूलको कुचो बनाएर विक्री गर्दा घर खर्च टर्ने पैसा कमाउन सकिन्छ । परिवारलाई पालन–पोषण, शिक्षा–दीक्षा दिन र चाडपर्वमा खर्च गर्न समेत अम्रिसोबाट पैसा कमाउन सकिने किसानहरुको भनाइ छ । अम्रिसोको फूल तयार हुने वेला व्यापारीहरु गाउँघरमै पुग्ने भएकाले बिक्रिको लागि किसानलाई सजिलोसमेत भएको छ ।
अम्रिसो कुचोका लागि मात्र होइन पर्यटकहरुका लागि आकर्षण पनि बन्न थालेको छ । इलामको निस्दी गाउँपालिका–३ झिरुबाँसस्थित काउलेडाँडा कबुलियती वन समूहद्वारा गरिएको अम्रिसो खेती पर्यटकलाई लोभ्याउँदै आएको छ । अम्रिसो खेतीले हराभरा बनेपछि यस क्षेत्र पर्यटकीय गन्तव्यका रुपमा विकास भएको छ । पहिले उजाड डाँडा क्षेत्र अहिले अम्रिसो खेतीले रमणीय बनेको स्थानीय बताउछन् । यहाँको २२५ हेक्टर वन क्षेत्रमा व्यावसायिक अम्रिसो खेती हुँदै आएको छ । इलामको चिया बगानको झल्को काउलेडाँडाको अम्रिसो खेतीले दिएको छ । व्यावसायिक अम्रिसो खेतीको अध्ययन अनुसन्धान गर्नेहरु रुचिका साथ अम्रिसोको बगानमा पुग्ने गरेको स्थानीय बताउँछन् । दैनिक चारदेखि २० समूहसम्मका पर्यटक काउलेडाँडा पुग्ने गरेका छन् । हिमाली सुन्दर दृष्य, मगर संस्कृति र अम्रिसो बगान सुन्दर दृष्यले पर्यटकलाई लोभ्याउने वन क्षेत्र अहिले स्थानीय बासिन्दाको जीविकोपार्जनमा टेवा पु¥याउन सफल बनेको छ । डाँडाको वन क्षेत्रको अम्रिसो खेतीले पर्यटकलाई लोभ्याउन मात्र सफल मात्र भएको छैन, स्थानीय बासिन्दालाई अम्रिसोको फूलबाट दुईचार पैसा हात पनि परेको छ । अम्रिसो खेतीपछि गाईभैंसीपालनप्रति आकर्षण बढ्दो छ ।
अम्रिसोको पात घाँसका रुपमा प्रयोग हुन्छ । डाँडाबस्तीमा घाँसको समस्यासमेत अम्रिसोले हल हुँदै गएको स्थानीय बासिन्दाको भनाइ छ । अम्रिसोसँगै त्यहाँ तेजपात, टिमुरलगायत बिरुवा पनि रोपिएको छ । पूर्वी नेपालका पहाडी धनकुटा, तेह्रथुम, भोजपुर, संखुवासभा, खोटाङ्ग, उदयपुर र पाँचथर तथा तराईका सुनसरीको विष्णुपादुका, सेर्गे, मोरङको उत्तरीक्षेत्रमा उत्पादित कुचो धरानमा संकलन हुन्छ । अम्रिसो कृषकबाट जस्ताको तस्तै कच्चा मालको रुपमा थोक मूल्यमा खरिद गरेर झापाको धुलाबारी र मोरङको विराटनगरका व्यापारीलाई बिक्रि गरेपछि त्यहाँका व्यापारीहरुले थप ब्राण्डिङ, प्याकेजिङ गर्ने र ५० किलो बण्डल बनाएर भारतीय व्यापारीलाई बिक्री गर्ने गरेको कृषि उपज बजारका व्यवस्थापक भट्टराईले बताए । भारत निर्यात भएपछि बण्डलबाट अम्रिसोको स्टिक झिकेर सानो–सानो मुठाको कुचो बनाएर उपभोक्ताको घरसम्म पु¥याउने गरिन्छ । त्यसको मूल्य दोव्वर हुने व्यवसायी बताउँछन् । बजार व्यवस्थापक भट्टराईले भने – ‘नेपालमै तयारी अवस्थाको कुचो बनाएर ब्राण्डिङ, प्याकेजिङ, मार्केटिङ र लेवलिङ गर्ने हो भने वार्षिक अर्ब रुपैयाँको कुचो भारत निर्यात गर्न सकिन्छ । तर त्यसका लागि सरकारले पूर्वाधार तयार गर्नु जरुरी छ ।’ नेपालको भौगोलिक बनावट अनुसार अम्रिसो कुचो खेत ीगर्ने प्रसस्त ठाउँ रहेको छ । पहाडी क्षेत्रमा यस कुचोको रामे उत्पादन हुने गरेको छ । तर भारतीय बजारमा यसको माग अधिक भएको सूचना नपाउँदा कृषकले उत्पादन गरेको कुचो त्यत्तिकै खेर गएको छ ।
उत्पादन भएको अम्रिसो कुचोलाई ब्राण्डिङ, प्याकेजिङ, मार्केटिङ र लेवलिङ गर्ने काम नेपालमा व्यवस्थापन गर्ने हो भने यसले राम्रो आम्दानी नेपाल भित्राउन सकिने व्यापारीहरु बताउँछन् । कृषक र व्यापारीलाई नेपालमा उत्पादित अम्रिसो कुचो निर्यातमा सहजीकरण गरिदिने हो भने खेर गएको आफ्ना डाँडापखा, कान्लामा अम्रिसो रोपेर लाखौ कमाउन सक्ने व्यवस्थापक भट्टराईले बताए । नेपाली अम्रिसो भारतको पश्चिम बंगाल, गुजरात, राजस्थान, पञ्जाब, बेंगलोर, दिल्ली, आन्द्र प्रदेशलगायत राज्यहरूमा जाने गरेको छ । आर्थिक वर्ष ०७४÷७५ मा पूर्वी नाका हुँदै ४२ करोड २६ लाख ५६ हजार रुपैयाँको १३ हजार २०८ टन अम्रिसो निर्यात भएको प्लान्ट क्वारेन्टाइन कार्यालय काँकडभिट्टाको तथ्याङ्क रहेको छ । वीकीपिडियाका अनुसार अम्रिसालाई लामो डाँठ हुने एक प्रकारको घाँस भनेको छ । यो नेपालको मध्य तथा पूर्वी पहाडी भेगमा प्रसस्त रूपमा पाइन्छ । यो फुल्दा त्यसको माथिबाट कुचो निस्कन्छ । ताप्लेजुङ, इलाम, पाँचथर, तेह्रथुम, धनकुटा, आदि स्थानमा कुचो कृषकहरूको मुख्य आमदानीको एक श्रोत मध्ये पर्ने वीकीपिडियाले उल्लेख गरेको छ । वनस्पति जगतको फुल फुल्ले प्रजातिअन्तर्गत अम्रिसो पर्दछ ।
यसको वैज्ञानिक नाम थ्यासानोइना हो । अम्रिसो स्थानीय रूपमा उपलब्ध हुने बहुवर्षीय, बहुउपयोगी घाँस मानिन्छ । यस घाँसमा क्याल्सियमको मात्रा प्रशस्त पाइने भएकाले दुधालु पशुमा देखिने गरेको शिताड्ड ज्वरो लाग्ने सम्भावना कम हुन्छ । यसले एकपटक लगाएपछि १०–१५ वर्षसम्म हरियो घाँसको उब्जा दिइरहन सक्दछ । यसको फूलको झुप्पाबाट कुचो बनाइन्छ भने स्याउला गाईवस्तुको आहाराको रूपमा प्रयोग गरिन्छ । यसको जरा माटोमा राम्ररी फैलिएर जाने भएकोले भू–संरक्षणका लागि पनि यो उपयुक्त हुन्छ । अम्रिसोको खेती कालान्तरदेखि नेपालका पूर्वी पहाडी क्षेत्रहरूमा गरिँदै आएको पाइए ता पनि हाल यसको खेती अन्य जिल्लाहरूमा पनि विस्तार भएको पाइन्छ । यस घाँसलाई डिल, कान्ला, पाखोबारी तथा नदीका बगरहरूमा पनि लगाउन सकिन्छ । कुचोदेखि लिएर पर्यटक भुलाउने, घासको रुपमासमेत यसलाई प्रयोग गरिदैं आएको यो अम्रिसो बहुगुणी घाँस मानिन्छ । -रासस
_1720278409.jpg)
