भान्का जुकोब ९ वर्षको एक बालक थियो, जो एल्यायोहिन भन्ने मोचीकोमा तीन महिनादेखि जुत्ता मर्मत गर्ने काममा अभ्यास गर्दैथियो । क्रिसमसको पूर्वसन्ध्यामा ऊ केही विषयमा सोचमग्न भएर बसिरहेको थियो ।
मालिक–मालिक्नी र तिनका कामदारहरू नआउञ्जेल ऊ पर्खिरह्यो । उनीहरू गइसकेपछि उसले मालिकको दराजबाट एक बोतल मसी, खिया लागिसकेको नीब भएको कलम र कच्याककुचुक भएर खुजमुजिएको कागज भुइँमा उसका सामुन्ने फिँजाएर लेख्न शुरु गर्याे ।
पहिलो अक्षरको श्रीगणेश गर्नुपूर्व उसले कैयौं पटक त्रसित भएर झ्यालढोकातर्फ नजर दौडायो । कुनै डरलाग्दो आकृतिले उसलाई लुकेर हेरिरहेको छ कि भन्ने कुरामा ऊ बडो डर मानिरहेको थियो अनि डरले गर्दा हठात् लामोलामो सास फेरिरहेको थियो । त्यो कागज बेन्चमा राखेर ऊ घुँडा दोबारेर कसैलाई चिठी लेख्दैथियो ।
‘प्यारो हजुरबुबा, कन्स्टान्टिन मकारिच’, उसले लेख्यो ।
‘म तपाईंलाई चिठी लेखिरहेको छु । तपाईंलाई यो अत्यन्त रमाइलो पर्व क्रिसमसको शुभकामना र ईश्वरले तपाईंलाई सदैव आशीर्वाद दिऊन् । म त एउटा अनाथ बबुरो । न मेरी आमा छन्, न त बाबा नै । तपाई नै मात्र त बाँकी हुनुहुन्छ मेरो आफन्त भन्नु नै ।’
भान्काले आफ्नो शिर पुनः एकपटक उठाएर बाहिर देखिएको कालो आकृतितर्फ हेर्याे । जुन मैनबत्तीको धुमिल प्रकाशले बनाएको छायादार आकृति थियो । त्यही बेला उसले आफ्नो वृद्ध हजुरबालाई फेरि सम्झन पुग्यो ।
उसका हजुरबुबा कन्स्टान्टिन मकारिच एक ठालुको घरमा रात्रिकालीन पहरेदार (पाले) थिए । उनी ६५ वर्षका वृद्ध थिए तर उनमा लक्काजवान झैँ सदाबहार हाँसो गजब देखिन्थ्यो । अनि उनका आँखा सर्वकालीन जँड्याहाका आँखाझैँ लाललाल देखिन्थे । उनी दिउँसो नोकरहरूका भान्सामा सुत्दथे अथवा भान्सेहरूसँग मन खोलेर हँसीमजाक गर्दथे । राती उनी साइबेरियातिर पाइने भेडाको रौँले बनेको कम्बलमा लपेटिएर यताउति गर्दै अनि भुँइमा घँगरुको लौरो बजार्दै चौकीदारी गर्थे ।
बुढीका स्तान्का र ईल नामका दुई कुकुरहरू उनलाई रातभर पछ्याइरहन्थे । ईल अलिक नम्र र भलाद्मी खालको कुकुर थियो । ऊ आफ्ना मालिक र घरमा आएका नयाँ मानिसहरूलाई अत्यन्त प्रेमपूर्वक हेथ्र्याे तर पनि उसलाई खासै इज्जत र माया मिल्नेवाला थिएन । किनकि ऊ केवल एउटा पाल्तु कुकुर थियो ।
उसको त्यो नम्रताभित्र धूत्र्याइँ लुकेको थियो । मान्छेको हुलमा घुस्न, खुट्टामै लुटपुटिएर निदाउन, भण्डार कोठामा लुसुक्क छिर्न अनि किसानका कुखुराहरू चोर्न ईलभन्दा बढी अरु कुनै कुकुर जान्दैनथे ।
उसका पछिल्तिरका दुई खुट्टाले पटकपटक नराम्ररी सजाय पाइसकेका थिए । अनि दुई पटक त उसलाई उँधोमुन्टो पारेर झुण्ड्याइसकिएको थियो । हप्तैपिच्छे उसलाई पिटेर अधमरो पारेर बाटोपारि मिल्काइन्थ्यो तर ऊ हरेक पटक बौरिन्थ्यो अनि घर फर्कन्थ्यो ।
यतिबेला हजुरबुबा पक्कै पनि निःसन्देह गेटमा उभिइरहेका थिए । आँखाहरू तन्काई–तन्काई चर्चका राता झ्यालहरूतिर हेर्दैथिए । बेलाबेलामा आफ्ना अग्ला जुत्ता भुइँमा बजार्थे र नोकरहरूसँग ठट्टा गर्थे । उनको कम्मरको पेटीमा सानो लठ्ठी झुण्डिइरहेको हुन्थ्यो ।
उनी आफ्ना हातहरू जाडो भगाउन मोल्दै गरेका हुन्थे । उनी लगलग कामिरहेका हुन्थे अनि जिस्कँदै पहिले उनले घरेलु कामदार केटीलाई चिमोटीदिन्थे र त्यसपछि भान्सेलाई । उनमा हास्यरसको घडा टनाटन भरिएको भान हुन्थ्यो ।
‘एक चिम्टी नस सुँघे कसो होला ?’ उनले घरकी कामदार महिलालाई अनुरोध गर्दै नस–बाकस दिए । महिलाले नस–बाकसबाट नस लिइन् । बेजोडसँग हाछिउँ गरिन् । त्यो देखेर हजुरबुबा एकदम खुसी हुँदै चिच्याउन थाले– ‘सब रुघा खत्तम गर । रोग त जमिसकेछ ।’
त्यसपछि उनले कुकुरहरूलाई पनि पालैपालो नस सुँघाए । कास्तान्काले जोडले हाछिउँ गरेर टाउको चारैतिर घुमाई र रिसाउँदै अनि भुक्दै बेतोडले दगुरी । ईलले हाछिउँ गरेन तर पनि नम्रतापूर्वक पुच्छर हल्लायो ।
त्यतिखेर मौसम एकदम मनमोहक थियो । हावा एकदम शान्त, स्वच्छ र पारदर्शी भान हुन्थ्यो । रात निष्पट्ट अँध्यारो थियो तर पनि गाउँका हरेक घरका सेता छाना अनि चिम्नीबाट निस्किएको धुँवा प्रष्टै देख्न सकिन्थ्यो । आकाशमा चम्किला तारा र नक्षत्रहरूले जाज्वल्य सिर्जना गरेका थिए ।
भान्काले खुइय्य ग¥यो । कलम मसीमा चोब्यो अनि लेख्न थाल्योः ‘र, हिजो मैले मालिकमालिक्नीको कटु वचन अनि तीतो गाली खाएँ । मेरा मालिकले मलाई कपालमा समात्दै घिसारेर आँगनमा पुर्याएर मलाई जुत्ता तन्काउने फलामले जोडले हिर्काए किनकि म दुर्भाग्यवश उनको बच्चालाई कोक्रामा हल्लाउँदाहल्लाउँदै आफैं निदाएको रहेछु । त्यो सानो गल्तीको निम्ति म नराम्ररी पिटिएँ ।
अनि, एक हप्ता पहिले मलाई मालिक्नीले माछा पखाल्न अह्राइन् । मैले माछालाई टाउकोको सट्टा पुच्छरदेखि पखाल्न शुरु गरेँ र त्यो देखेपछि उनले मलाई त्यही माछो मेरो हातबाट खोसेर मेरा मुखमा जोडले हिर्काइन् । त्यहाँ रहेका कामदारहरू मलाईं हेरेर जोडले हाँसेर भोड्का (रक्सी) किन्नसमेत मलाई भट्टीमा पठाए अनि तिनका लागि काँक्रा चोर्न मालिककोमा समेत पठाए । म हुनेनहुने सब काम गर्न विवश एक अनाथ केटो थिएँ । बेसहारा नोकर थिएँ ।
मेरा मालिकले मलाई जे भेट्थे त्यसैले जोडजोडले हिर्काए । हजुरबुवा, मलाई राम्ररी खान पनि दिँदैनन् । बिहान मलाई एउटा बासी रोटी दिन्छन् । दिउँसो उसिनेको फापरको रोटी अनि रातमा फेरि एउटा रोटी मात्र दिन्छन् ।
मलाई तात्तातो चिया, सुप अनि अरु केही खानेकुरा खान दिँदैनन् । सबै मालिक र मालिक्नीले मात्र बुत्याउँछन् । मलाई जहिल्यै घरको चिसो गल्लीमा मात्र सुत्नु भन्छन् । म गल्लीका कुकुरको एकतमासको भुकाइले रातभरि निदाउन पाउँदिनँ । मैले तिनको बच्चा पनि हेर्नुपर्छ । रातभरि तिनीहरूको त्यो दुष्ट बच्चा रुन्छ अनि मैले कोक्रो हल्लाइदिनुपर्छ , थुमथुमाएर उसलाई सुताउनुपर्छ ।
मेरा प्यारा हजुरबा, तपाईंको महान् दया ममाथि देखाउनुहोस् । यहाँबाट मलाई तपाईंको गाउँको घरमा लैजानुहोस् । योभन्दा बढी म बबुरो बालकले अब सहन पनि सक्दिनँ । म तपाईंको पाउमा पनि झुक्छु अनि ईश्वरसँग सधैँ तपाईंको निम्ति प्रार्थना गरिदिनेछु । बिन्ती छ, मलाई यहाँबाट तुरुन्त लैजानुहोस् । नत्र म यहीँ मर्नेछु ।’
भान्काको मुख चलायमान भयो । उसले आफ्ना काला भइसकेका मुठ्ठीले आँखा मिच्यो र रुन थाल्यो ।
‘म तपाईंले सुँघ्ने नसका निम्ति सूर्तिको धुलो बनाइदिनेछु ।’
फेरि ऊ लेख्न थाल्यो– ‘म तपाईंका निम्ति चर्च गएर ईश्वरसँग प्रार्थना पनि गर्नेछु । यदि मैले केही नराम्रो गरें या गल्ती गरेँ भने तपाईंले मलाई बाख्रोको पाठो मिल्काएझैँ मिल्क्याइदिनुहोला । यदि तपाईंले मेरो जागिर छैन, कमाइ भएन भन्ने सोच्नुभएमा म पानीजहाजको कर्मचारीलाई बिन्ती गरेर ईश्वरका निम्ति भए पनि जुत्ता सफा गर्ने काम देऊ भन्नेछु अथवा फेड्का भन्ने गोठालोको सट्टा मै गोठालो बन्नेछु ।
प्यारो हजुरबा, यो मैले सहन सक्ने भन्दा बढी नै हो । यहाँ त मसँग जिउनलाई साधारण जीवन र फेर्नलाई एकमुट्ठी सास पनि छैन । म यहाँबाट गाउँतिर भाग्ने विचारमा छु तर के गर्ने मसँग एकजोर गतिलो जुत्ता पनि त छैन र फेरि मलाई तुसारोदेखि साहै्र डर पनि त लाग्छ ।
जब म ठूलो हुनेछु, तपाईंले मलाई लगाएको गुन एकएक हिसाब गरी चुकाउनेछु । तपाईंको देखभाल र स्याहार मै गर्नेछु । जब तपाईं मर्नुहुनेछ तब तपाईंको आत्माको शान्तिका लागि ईश्वरसँग प्रार्थना गर्नेछु, जसरी म मेरी स्वर्गवासी आमाका निम्ति म प्रार्थना गर्ने गर्दथेँ ।’
‘यो मस्को विशाल शहर हो । यहाँ सबै भद्रभलादमीका घरहरू छन् । यहाँ धेरै घोडाहरू पनि छन् । तर यहाँ गाउँकाजस्ता भेडाहरू छैनन् अनि कुकुरहरू पनि त्यति छुच्चा हुँदैनन् । यहाँका केटाहरू कोही पनि राति बाहिर निँस्कदैनन् । उनीहरू ईश्वरको भजन पनि गाउँदैनन् ।
एकपटक मैले बल्छी पसलमा चालीस पाउण्डसम्म तौल भएका माछा पकड्ने बल्छी देखेको थिएँ । मैले धेरै प्रकारका बन्दुकहरू पाइने पसल पनि देखेँ । मेरा मालिकसँग पनि घटीमा एक सय रुबल पर्ने बन्दुक छ । कसाहीका पसलमा विभिन्न जनावरका मासुहरू बेच्छन् तर तिनले ती जनावरहरू कहाँ लगेर मारिदिन्छन्, कहिल्यै भन्दैनन् ।’
‘प्यारो हजुरबुवा, जब तिनीहरू आफ्ना विशाल घरमा क्रिसमस रुख सजाउँछन् तब मलाई पनि सुनौलो रङको ओखर दिन्छन् जुन मैले मेरो पुरानो हरियो सन्दुकमा राखेको छ । नपत्याए ती महिला ओल्गाइग्ना तेभ्नालाई सोध्नुहोस्, उनी पनि यो ओखर भान्काको लागि हो भन्छिन् ।’
भान्काले डराउँदै लामो सास फेर्याे अनि फेरि झ्यालतिर ट्वाल्ल परेर हेर्न थाल्यो । उसले सम्झन थाल्यो कसरी उसका हजुरबुवा जङ्गलमा आफ्ना मालिकका निम्ति क्रिसमसको रुख लिन भान्कालाई लिएर जान्थे ।
त्यो क्षण हर्ष एवम् उन्मादको क्षण हुन्थ्यो । हजुरबुवा घाँटी खसखस गर्दै जङ्गल नै थर्कमान हुनेगरी कराउँथे । क्रिसमस रुख ढाल्नुअघि उनी तमाखुको सर्को लिन्थे, नस सुँघ्थे र जाडोले कठ्याङ्ग्रिएको सानो भान्कालाई हेर्दै मुसुक्क हाँस्थे । हजुरबुवा अन्त्यमा त्यो रुख ढालेर आफ्नै सुरमा चिच्याउन थाल्थे । जब रुख ढालिन्थ्यो तब त्यो रुख घरतर्फ घिसारेर लगिन्थ्यो अनि क्रिसमसका लागि सजिसजाउ बनाइन्थ्यो ।
ती जवान महिला ओल्गाइग्ना तेभ्ना भान्काकै परम प्रिय थिइन् । जो हरदम व्यस्त हुन्थिन् । जब भान्काकी आमा पेला जिया जीवित नै थिइन्, उनी त्यस घरमा काम गर्थिन् । ओल्गा भान्कालाई खेलौनाहरू दिन्थिन् । पढ्न, लेख्न अनि सय अङ्कसम्मका गन्ती गर्न सिकाउँथिन् त कहिले नाच्न पनि सिकाउँथिन् ।
जब पेला जिया मरिन्, तब भान्कालाई नोकरको भान्सातर्फ सारियो जहाँ उसका हजुरबुबा बस्दथे अनि त्यसपछि भान्कालाई मस्कोको मोचीकहाँ काम गर्न पठाइयो, जहाँ ऊ आफ्ना दुःखका दिनगन्ती गरिरहेको थियो ।
‘प्यारा हजुरबा, आउनुहोस्,’ भान्का फेरि लेख्न थाल्यो, ‘ईश्वरका निम्ति म तपाईंसँग भीख माग्छु, मलाई यहाँबाट लैजानुहोस् । यहाँ सबैले मलाई नराम्रोसँग भकुर्छन् । म यहाँ डरलाग्दो गरी भोक र शोकले पनि ग्रस्त छु । यो मेरो कस्तो दुर्दशा हो, तपाईंलाई म भन्न सक्दिनँ र त म यहाँ हरक्षण रोइरहेको छु ।
र, अर्काे दिन फेरि मलाई मेरा मालिकले म अन्तिम अवस्थासम्म पुग्नेगरी जोडले टाउकोमा हिर्काए, म भुँइमा नराम्रोसँग बजारिएँ । मेरो जीवन यहाँ कुकुरको भन्दा पनि गएगुज्रेको हुन पुगेको छ । म जीवित हुँदा नै नरकमा बाँचिरहेको छु ।
मेरो शुभकामना एल्योना, येर्गाेका र ती घोडसवारी चालकलाई सुनाइदिनुहोला । मैले सधैँ बजाउने मेरा प्यारो पिपिरी बाजा कसैलाई नदिनू है । म सदैव तपाईंकै नाति इभान जुकोब नै भइरहूँ । मेरा प्यारा हजुरबा, मलाई लिन छिटो आउनुहोस् है ।’
त्यसपछि भान्काले लेखिसकेको पत्रलाई दुई पटक मोड्यो र हिजो एक कोपेक पैसो तिरेर ल्याएको खामभित्र हाल्यो । एकछिन केहीबेर सोचेर उसले पुनः कलम मसीमा चोब्यो अनि ठेगाना यसरी लेख्योः
‘गाउँमा रहने हजुरबुबालाई’
त्यसपछि उसले टाउको बेस्मारी कन्यायो, एकछिन सोच्यो र फेरि थप्योः कन्स्टान्टिन मकारिच ।
कसैले उसले चिठी लेखेको नदेखेको भन्ने यकिन भएपछि ऊ गर्वले पुलकित भयो । उसले आफ्नो उध्रिएको मैलो टोपी पहिरियो अनि थोत्रो भइसकेको कोटसमेत नलगाई गल्लीतिर बेतोडसँग दगुर्याे ।
हिजोमात्र उसले मासुपसलेसँग चिठीहरू हुलाकको पत्रमञ्जुषामा खसालिने र हुलाकीले संसारभर ती चिठी पुर्याउने कुरा थाहा पाएको थियो । त्यसैले ऊ नजिकैको पत्रमञ्जुषा भएतिर गयो र त्यसपछि उसको बहुमूल्य पत्रबाकसमा खसाल्यो ।
त्यसको एक घण्टापछि ऊ मीठा आशाहरूमा झुल्दै निदाइरहेको थियो । सपनामा उसले चुलो देख्यो । चुलो नजिकै उसका हजुरबुबा कन्स्टान्टिन मकारिच बसिरहेका थिए । उनी आफ्ना नाङ्गा खुट्टाहरू एकतमासले हल्लाइरहेका थिए र भान्सेहरूलाई नातिको चिठी पढेर सुनाइरहेका थिए । चुलो सँगसँगै ईल पनि पुच्छर हल्लाएर बसिरहेको थियो ।
