काठमाडौँः विज्ञान प्रविधिको विकासका लागि सातवटै प्रदेशमा विशिष्टीकृत अनुसन्धान केन्द्र स्थापना गर्ने कार्य अघि बढाइएको छ । वैज्ञानिक अनुसन्धानलाई प्रदेशस्तरसम्म पु(याउने उद्देश्यसाथ सातै प्रदेशमा विशिष्टीकृत अनुसन्धान केन्द्र स्थापना गर्ने कार्यको सुरुवात गरिएको हो ।
नेपाल विज्ञान तथा प्रविधि प्रज्ञा–प्रतिष्ठान (नास्ट)ले केही दिनअघि गण्डकी प्रदेशमा (मङ्सिर १६ गते) पर्वतीय हरित अर्थतन्त्र विशिष्टीकृत अनुसन्धान केन्द्र स्थापना गरेको छ । चितवनको रामपुरस्थित कृषि तथा वन विश्वविद्यालयको परिसरमा (साउन १६ गते)सहरी विकास र वातावरण विशिष्टीकृत अनुसन्धान केन्द्र स्थापना गरिएको थियो ।
नास्टका उपकुलपति डा. सुनीलबाबु श्रेष्ठले मुलुक सङ्घीय संरचनामा गएसँगै नास्टले पनि आफ्ना गतिविधि स्थानीय तहसम्म पु¥याउन प्रत्येक प्रदेशमा एक÷एकवटा विशिष्टीकृत अनुसन्धान केन्द्र खोल्न लागेको बताए ।
डा. श्रेष्ठले भने, “यस्ता केन्द्रले एउटा विषयवस्तुमा केन्द्रित भएर स्थानीय आवश्यकता र सम्भावनालाई सम्बोधन गर्ने उद्देश्यअनुरूप विशिष्टीकृत अनुसन्धान केन्द्र खोल्न लागेका हौँ । यी केन्द्रले देश विकास र समृद्धिमा सहयोग पुर्याउने हाम्रो विश्वास छ ।”
जुन क्षेत्रमा जे सम्भावना छ त्यसैलाई प्राथमिकतामा राखेर विशिष्टीकृत अनुसन्धान केन्द्र स्थापना गर्ने विषय छलफल र परामर्शमा काम अघि बढाएका हौँ ।
उनका अनुसार प्रदेश १ मा खाद्य र कृषि, मधेश प्रदेशमा चुरे संरक्षण र विकास, बागमती प्रदेशमा सहरी विकास र वातावरण, गण्डकी प्रदेशमा पर्वतीय हरित अर्थतन्त्र, लुम्बिनी प्रदेशमा परम्परागत प्रविधि, कर्णाली प्रदेशमा सूचना र सञ्चार, सुदूरपश्चिम प्रदेशमा जडीबुटीसम्बन्धी अध्ययन अनुसन्धानका लागि विशिष्टीकृत अनुसन्धान केन्द्र स्थापना कार्य अघि बढाइएको छ । उनले भने, “जुन क्षेत्रमा जे सम्भावना छ, त्यसैलाई प्राथमिकतामा राखेर विशिष्टीकृत अनुसन्धान केन्द्र स्थापना गर्ने विषयविज्ञ र स्थानीय सरकारका प्रतिनिधिका साथै सम्बन्धित सरोकारवालासँगको छलफल र परामर्शमा काम अघि बढाएका हौँ ।’’
उनले छिमेकी मुलुक भारत र चीनमा यस्ता विशिष्टीकृत अनुसन्धान केन्द्र एवं उत्कृष्ट अनुसन्धान केन्द्र धेरै रहेको बताए । उनका अनुसार भारतको पुनेस्थित वैज्ञानिक र औद्योगिक अनुसन्धान परिषद्को नेसनल केमिकल ल्याबोरेटोरी, केमिकल र सोसँग सम्बन्धित उद्योगका लागि प्रविधि विकास गर्ने उद्देश्यसाथ स्थापना भएको छ ।
उनले भने, “हामीकहाँ पनि यस्ता अनुसन्धान केन्द्र आवश्यक छन् । प्रत्येक प्रदेशमा स्थापना हुने यस्ता अनुसन्धान केन्द्रबाट दक्ष वैज्ञानिक जनशक्ति विकास हुने र नेपाली युवा वैज्ञानिकका लागि यसले अध्ययन अनुसन्धानमा अवसर प्रदान गर्नेछन् ।”
उनका अनुसार प्रदेशमा स्थापना हुने विशिष्टीकृत अनुसन्धान केन्द्रहरूलाई राष्ट्रको समग्र विकास र समृद्धिमा विशेष योगदान पुग्नेछ । एक प्रदेशमा खोलिएको विशिष्टीकृत अनुसन्धान केन्द्रको सेवा अन्य प्रदेशमा आवश्यक भएमा सम्बन्धित विशिष्टीकृत अनुसन्धान केन्द्रबाट दिने हुँदा कार्यमा ‘डुप्लिकेसन’ नभई कार्यसम्पादनको लागत पनि कम हुन जाने धारणा उनको छ ।
सातै प्रदेशमा खोलिने यस्ता अनुसन्धान केन्द्रका लागि आवश्यक भौतिक संरचना निर्माणको काम भइरहेको छ । सो कार्यका लागि स्थानीय शैक्षिक संस्था, स्थानीय सरकार र अध्ययन अनुसन्धान वैज्ञानिक संस्थासँगको सहकार्यमा बजेट व्यवस्था भइरहेको जनाइएको छ ।
मानव संसाधनको सन्दर्भमा नास्टमा रहेको दरबन्दीबाट सातरसात जना जनशक्ति प्रत्येक प्रदेशमा पठाउने तयारीसमेत छ । उनले भने, “यी जनशक्तिमा वैज्ञानिक र प्रशासनिक जनशक्ति रहन्छन् ।”
अनुसन्धान केन्द्रलाई अनुगमन र दिशानिर्देश गर्न प्रदेश तहमै व्यवस्थापन कमिटी बनाइनेछ । सो कमिटीमा त्यस प्रदेशमा रहेका विज्ञहरूको प्रतिनिधित्व रहने जनाइएको छ ।
के हो विशिष्टीकृत अनुसन्धान केन्द्र ?
विशिष्टीकृत अनुसन्धान केन्द्रले कुनै निश्चित विषयवस्तुमा विशेष प्रकारको अध्ययन अनुसन्धान र विकास कार्यमा केन्द्रित भई अनुसन्धान गर्छ । यसमा केन्द्रले निश्चित विषयमा केन्द्रित भई अध्ययन तथा अनुसन्धानमार्फत समाजको आवश्यकतालाई परिपूर्ति गर्ने, समस्यालाई समाधान गर्ने वा सेवा एवं वस्तुको विकास गरी समाजलाई समृद्धितर्फ उन्मुख गर्न अनुसन्धान र प्रविधिको माध्यमबाट सहयोग र सहकार्य गर्दछ । यस प्रकारको अनुसन्धान केन्द्रले तोकिएको विषयमा विविधतापूर्ण अध्ययन अनुसन्धान गर्छ ।
डा. श्रेष्ठका अनुसार यस्ता अनुसन्धान केन्द्र विविध विषयमा अनुसन्धान गर्न अग्रसर हुँदैन । आफ्नो विषयवस्तुमा उत्कृष्ट कार्य गर्दै गएपछि तोकिएको मापदण्ड पूरा गरेमा सम्बन्धित विषयको उत्कृष्ट अनुसन्धान केन्द्र (सेन्टर अफ एक्सलेन्स)मा रूपान्तरण गर्न सकिन्छ भन्ने खबर आजको गोरखापत्रमा प्रकाशित भएको छ ।
