सिरुवा पर्व र कचना मन्दिरमा लाग्ने मेलाको महत्व

प्रकाश बन्जारा 

 इटहरीः थारु, राजवंशी एंव तराईबासी आदिवासीहरुले धुमधामसँग बनाउने सिरुवा पर्वको शुरुवात भइरहेको अवस्थामा आइतबार भने इटहरी ४ स्थित कचना मन्दिरमा भव्य सिरुवा मेला लागेको छ । परम्परागत थारु जातिहरुको महान पर्वको रुपमा लिइएको सिरुवा मेला बिभिन्न ग्रामथानहरुमा सुरु भइसकेका छन् भने आइतबारको मेला  भव्य रहेको पाइएको छ । 

खास गरी बैशाख महिनाभरी मनाइने सिरुवा पर्वको पहिलो दिन अर्थात बैशाख १ गते जुडसितल पर्व मनाइएको छ । जुडसितल पर्वमा ठूलाबडाले आफूभन्दा सानाको शिरमा जल राखेर आशिर्वाद दिने र सानाले ठूलाबडाको खुट्टामा जल चढाउँदै ढोगेर आशिर्वाद लिने परम्परा रहेको छ । 

जुडसितल पर्वमा बिहानै घर आगन चोख्याएर स्नान गरी कुल देउवालाई जौको सातु र सख्खर दूधमा मुछेर चढाउने र त्यस्तै सिरुवा पर्वको दोस्रो दिन बिहानै स्नान गरेर भात, दाल, विभिन्न किसिमका तरुवा, सजिवनलगायत तरकारी, आचार, झोरी, बरीका साथै दही‚ चिनी खाने परम्परा रहेको थारु अभियान्ताहरु बताउँछन् । 

वैशाख ३ गते अर्थात आज इटहरीको कचना मन्दिर क्षेत्रमा लाग्ने मेलाको छुट्टै महत्व रहेको ग्रामथान संरक्षण समिति सुनसरीका अध्यक्ष तेज नारायण चौधरी बताउँछन् । राजदेवी, सुन्दरदेवी र कचना भाई बहिनी रहेकाले पनि कचना मन्दिर क्षेत्रमा गरिने पुजाको छुट्टै महत्व रहेको चौधरीले सुनाए । 

कचनामा हुने पुजाको विशेष महत्व भनेको शरिरमा हुने बाहिरी गाठा गुठी निको होस भनेर कामना गर्ने र निको भएको खण्डमा बैगुनको भार बनाएर ग्रामथानमा आउने र मेला भरेर जाने गरेका छन् । पहिला हजारौँको संख्यामा वयलगाडा सहित ग्रामथानमा पुजा गर्नका लागि आउने भएता पनि अहिले भने सरकारले ग्रामथानको जग्गा मिच्दै सानो आकारमा खुम्चाएको कारण आकर्षण घट्दै गरेको अभियान्ता तेज नारायण चौधरीको भनाई छ । 

ऋहिले पनि कचना मेलामा भारतको उत्तराखण्ड, विहार लगायतका क्षेत्रबाट थुप्रै श्रदालुहरु आउने गरेका छन् ।  

बैशाख महिनाभर चल्ने ग्रामथान पुजामा  ग्राम देवताको पूजा गरेपछि गाउँको रक्षा हुने र मेलामा रमाउनुका साथै बेहुला–बेहुली छान्ने परम्परा रहेको सञ्चारकर्मी तथा थारु अभियान्ता सुनिल चौधरीले बताए ।

सिरुवा पर्वमा महिलाहरुले विभिन्न किसिमको रंगिन माटोको प्रयोग गरी लिपपोत गरी चैत अन्तिमदेखि चिटिक्क पार्ने र सिरुवाको तयारी गर्ने गरेको पाइन्छ । 

सिरुवा धार्मिक महत्व वोकेको पर्व भएकाले ग्रामथानहरुमा पुजा आर्जना हुने र भाकल चढाउन आउने भक्तजनलाई आवश्यक पर्ने सामानहरुको किनबेच समेत गरिने भएकाले पुजाले नै मेलाको रुप लिने गरेको सञ्चारकर्मी चौधरीले सुनाए ।  सिरुवा पर्व थारु जातिका लागि नयाँ लुगा किन्ने, मेजमानी जाने पनि गर्ने गरिन्छ । 

के हो सिरुवा पर्व 

शिरुवा पर्व नेपालका थारू समुदायमा मनाइने एक पर्व हो । यो पर्व थारूहरूकै मात्र नभई हिन्दू धर्माम्वलम्बीकै ठूलो पर्व हो। यो पर्व नयाँ वर्षको खुसीयालीमा मनाइन्छ। शिरुवा पर्वको शाब्दिक अर्थ–शीर्षस्थ अर्थात् वर्षको सबै भन्दा पहिलो पर्व हुन्छ। यो वर्षको सबैभन्दा पहिले हुने हुनाले थारू भाषामा शिरुवा पर्व  भनिएको हो। थारू समाजमा “फगुवा उसारे आ शिरुवा पसारे“ भन्ने भनाइ(उखान) प्रचलित छ। यसको अर्थ हुन्छ– पर्वको शुरुवात शिरुवाबाट हुन्छ र यसको अन्त्य फगुवा वा फागु पर्व पछि हुन्छ। यो पर्व बैशाखमा मनाइने हुनाले यसलाई वैशाखी वा “बाईस पर्व“ वा “जुड शीतल पर्व“ पनि भनिन्छ। यो पर्व एउटा भए पनि यसका अनेक नाम छन्।

परम्परा

पर्वको नायक बिछु धामी नामक देवता हुन्। शिरुवा पर्व ठीक विस्केटसँग मिल्दोजुल्दो देखिन्छ। यो चाड थारू जातिको एउटा विशिष्ट चाड हो। यो चाड थारूहरूका साथै राजवंशी, ताजपुरिया र बांतरहरूले समेत भव्यतासाथ मनाउँछन्। यो पर्वको साइनो समस्त भारतको वैशाखी, डोटी–बैतडीको बिसु पर्व र आसामको विहुसम्म जोडिएको पाइन्छ। यसो भए पनि शिरुवा अथवा विच्छु महोत्सव भन्नासाथ थारू समाजमा प्रचलित अति प्राचीन धामीहरूका आभास गराउँछ। यो धामीवाद नेपालका पहाडको मस्टोवाद सककग पनि अनेक दृष्टिले तुलनीय हुन पुगेको देखिन्छ। यो पर्वको तयारीमा मानिसहरू १० दिन पहिलेदेखि नै लागि आफ्नो घर आँगन लिपपोत र साफासुग्घर गर्दछन्।

शिरुवाको अघिल्लो दिन अर्थात् चैत्र मसान्तको दिन सातु र गुँड आफ्नो कूल देवतालाई चढाइन्छ। आँपको टिकला पनि आफ्ना गृहदेवतालाई थारूहरूले चढाउँछन्। साथीभाइसँग परस्परमा रंग अबीर पनि खेल्छन्। बेलुका पुरी, वरी, खवौनी, डुवौवा सोहारी, सोहारी, कचौरी, बैगनी तथा अन्य किसिमका तरुवा भुजुवाका परिकारहरू बनाएर सानो–ठूलोको भेदभाव नगरी खाइन्छ। त्यस दिन भोलिका लागि पनि पुग्ने किसिमले परिकारहरू बनाइएका हुन्छन्। किनभने “चैतके रान्हल वैशाखमे खाना“ अर्थात् चैत्रमा बनाई वैशाखमा खाने भन्ने लोकोक्ति बमोजिम सतवानीको दिन बनाइएका परिकार शिरुवाका दिन खाने चलन पूर्वाञ्चलका थारू समाजमा निकै प्रचलित छ।

शिरुवाका दिन (वैशाख १ गते) बिहानै घरका जेठा व्यक्तिले आफ्नो गृहदेवता, ग्रामदेवता र अन्य देवताहरूमा पवित्र जल चढाइ अन्य कुटुम्वहरूलाई पनि जलले टाउकोमा थप्थपाई आर्शीवाद दिने चलन छ। सानाले भने ठूलालाई खुट्टामा जल चढाई ढोग्ने चलन छ। देवतालाई जल चढाउँदा वर्षभरिको समय सुखद रहोस् भन्ने कामना गर्दै आशीर्वाद माग्दछन्। यस क्रियालाई नै थारूहरूले आफ्नो भाषामा जुडी शितल भन्ने गर्छन्। मोरङ जिल्ला थारूहरू हिलो र गोबर एकार्कालाई छ्यापी जुडी शितल पनि खेल्ने गर्दछन्।

कार्यक्रम

यस दिन ठाउँठाउँमा धूमधाम सककग मेला लाग्छ। परिवारका सबै सदस्यहरू आफन्त, इष्टमित्र र छरछिमेकीसँग मिली हुलमूलका जमात लिएर नयाँ नयाँ वस्त्र धारण गरेर मेला हेर्न जान्छन्। दिउँसो देवस्थलमा बलि दिइन्छ। साथै धामीले नम्होनी (देवता काम्ने) पनि खेल्दछन् र कष्ट हुनेले विन्तीगोचर चढाउँदा कष्टबाट मूक्ति पाउने उपाय बताउनुका साथ निवारण हुने आशीर्वाद समेत प्रदान गरिन्छ। शिरुवा पर्वको अघिल्लो रात अर्थात् सतुवाइनको राति धामीले नम्होनी खेल्छन्, गाऊँका भगतीयाहरूले गाऊँका भद्र मानिसहरूको उपस्थितिमा रातभरि हरिनाम किर्तन अर्थात् भगत गाई जाग्रम बस्दछन् र ग्रामदेवतालाई मनाउने काम गर्दछन्। हरिनाम किर्तन थारू भाषामै हुन्छन्।