जनकपुरधामः  यही ५ भदौदेखि प्रादेशिक अस्पताल जनकपुरधाममा मुटुरोगको उपचार सेवा सुरु भयो । सो सेवा सुरु भएपछि अस्पतालका निर्देशक डा. रामनरेश पण्डितले भनेका थिए, ‘जनशक्ति अभावले लामो समयदेखि मुटुको परीक्षण गर्ने इन्डोस्कोपी मेसिन थन्क्याइएकोमा शिक्षण अस्पताल महाराजगन्जबाट चिकित्सक डा. निश्चल साह आएपछि मुटुको उपचारसम्बन्धी सेवा सुरु भएको छ । अब अस्पतालमा आइतबारदेखि शुक्रबारसम्म ओपीडी सेवा सञ्चालन हुनेछ ।’

डा. पण्डितको भनाइमा लय मिलाउँदै डा. साहले पनि भनेका थिए, ‘मुटुको सम्पूर्ण अवस्थाका विषयमा ईसीजी तथा इन्डोस्कोपी गरेर जानकारी लिन सकिनेछ । अब गम्भीर प्रकृतिका उपचार (शल्यक्रिया) पनि अगामी दिनमा सुरु गर्नेछौं । अहिले उपलब्ध स्रोतसाधनबाट गुणस्तरीय सेवा दिनेगरी प्रादेशिक अस्पतालबाट सेवा सुरु गरेका छौं ।’

२०१३ सालमा स्वतन्त्र नागरिक अधिकारकर्मी र धार्मिक व्यक्तिको पहलबाट स्थापित र २०१८ सालमा सरकारी अनुदान र २०२४ सालमा १५ शøयाको अस्पताल (जानकी पब्लिक अस्पताल)बाट सेवा सुरु भएको प्रादेशिक अस्पतालमा करिब ६ दशकपछि मुटुरोग उपचारको जिम्मा अहिले तीनै कान्छा डाक्टरमध्येका साहमा आइपरेको छ ।

धुलिखेल अस्पतालबाट सन् २०१५ मा एमबीबीएस र त्रिभुवन विश्वविद्यालय चिकित्साशास्त्र अध्ययन संस्थान महाराजगन्जबाट हालै मात्र मुटुरोगसम्बन्धी विषयमा विद्यावारिधि (डीएम) गरेका डा. साह मुटुरोगमा डीएम गर्ने कान्छो पुस्ताका एक प्रतिनिधि हुन् । ती कलिला डाक्टर साहले अहिले दैनिकजसो जनकपुर र यस क्षेत्रका ‘मुटुहरू’ छामिरहेका छन् ।

‘मधेसका मुटु छाम्न आए’
सन् २०१५ मा एमबीबीएस पूरा भएदेखि नै डा. साहले काठमाडौंमा रहेर धेरै मानिसका मुटु छामिसकेका छन् । उनले पछिल्लो तीन वर्ष मुटुरोगमा विद्यावारिधि (डीएम) गर्ने क्रममा अध्ययनसँगै त्रिवि शिक्षण अस्पतालमा काठमाडौंका हजारौं मानिसका मुटु जाँचे ।

काठमाडौं र मधेसमा बस्ने मानिसका मुटु एउटै छन् कि फरक ? मन्द मुस्कानसहित डा. साहले भने, ‘मुटु त जहाँ बस्ने भए पनि एउटै त हो । तर, भूगोल, खानपिन र जीवनशैलीअनुसार मुटुरोगको प्रकृति एउटै हुँदैन । हुन त काठमाडौंमा पनि मुटुमा समस्या महसुस भएपछि नै अस्पताल आउने हुन्, यहाँ त मुटुमा धेरै समस्या भएपछि आउँछन् । फरक त्यसैमा छ ।’

अनि काठमाडौं र मधेसमा मुटुरोगमा के फरक छ ? जवाफमा डा. साहले भने, ‘सहरमा धेरै मुटुरोग मोटोपनका कारण हुन्छन् । अव्यवस्थित जीवनशैलीले मुटुरोगीको संख्या धेरै बढाएको छ तर यहाँ मोटोपनसँगै जनचेतनाको अभाव, खानेकुरामा हेलचेक्र्याइँ, नुनिलो, चिल्लोपिरो, तारेको धेरै खाने कारणले मुटुरोगी बढिरहेका छन् । यहाँको सबैभन्दा ठूलो समस्या रोगले च्यापेपछि मात्रै अस्पताल धाउने र डाक्टर खोज्नेमा छ ।’

डा. साहले हाल प्रादेशिक अस्पालतामा दैनिक २५ देखि ३० जना मुटुरोगीको जाँच गरिरहेका छन् । त्यसक्रममा काठमाडौंबाट मधेस झर्दै गर्दा गरेको कल्पनाभन्दा वास्तविकता झन् विकराल रहेको उनको अनुभव छ ।

‘मैले अपेक्षा गरेभन्दा बढी नै समस्या पाएँ । मुटुरोगी एकदमै बढी छन् । सुगरभन्दा बढी कोलेस्ट्रोल र प्रेसरको समस्या छ । मुटुको धमनीसँग जोडिएका समस्या भएका बिरामीको संख्या धेरै देख्छु । एक महिना पनि भएको छैन, करिब ६० जना बिरामीको त एनजियोग्राफी गर्नुपर्ने देखिएको छ,’ उनले भने, ‘हृदयाघातको बिरामी त्यत्तिकै छन् । यो अवधिमा सात जना बिरामी त हृदयाघात भएर भर्ना गर्नुपरेको छ । त्यति धेरै बिरामी आउने टिचिङ अस्पतालको जत्तिकै संख्या हो यो । यसबाट म अचम्मित भएको छु ।’

डा. साह मधेस प्रदेशमा मुटुरोगको समस्या अत्यधिक हुन सक्ने र यो खोज तथा अनुसन्धानको विषय भएको बताउँछन् । यस अस्पतालमा भर्खरै यो सेवा सुरु भएकाले पनि धेरैलाई जानकारी नभएको हुन सक्ने उनको आँकलन छ । साथै धेरैलाई सरकारी अस्पतालप्रतिको गलत बुझाइले पनि यहाँ आउनेको संख्या कम भएको हुन सक्ने उनको भनाइ छ ।

स्थायी छोडेर करार, काठमाडौं छोडेर मधेस
मुटुरोग विद्यावारिधि गरेको केही महिना मात्रै भए पनि साहले सन् २०१५ मा एमबीबीएस सकिएलगत्तै लोकसेवामार्फत मेडिकल अधिकृत भएर सेवा गर्ने अवसर पाए । त्यो जागिर सात महिनाभन्दा बढी टिकेन । जागिरेका रूपमा पहिलोपटक सिन्धुपाल्चोक गएका उनले अपेक्षाअनुसार अनुकूल वातावरण नभएपछि स्थायी जागिर छोडेर करारकै जागिर रोजे ।

‘मैले हासिल गरेको दक्षताको प्रयोग गर्न नपाएपछि र अरू काममा अल्झिनुपर्ने भएपछि किन टाँसिरहनु ? जागिर पैसाका लागि मात्रै त गरिँदैन नि † त्यसबेला काम गर्ने माहोल नै नमिलेकाले छोडें । फेरि लोकसेवामार्फत सेवा प्रवेश गर्ने सोच त छ तर अहिले गरिराखेकै काममा रमाइरहेको छु,’ डा. साहले भने ।

नेपालमा मुटुरोगमा विद्यावारिधि गरेका डाक्टर औंलामा गन्न सकिनेछन् । त्यसअर्थमा साहलाई आफूले रोजेका अस्पतालमा काम गर्ने अवसर प्राप्त हुने भए पनि जन्मस्थान मधेसलाई रोजे । पछिल्लो समय बढिरहेको मुटुरोग समस्या पहिचान गर्ने र यहाँका मुटुलाई जोगाउन थोरै भए पनि योगदान गर्ने मनसुवाका साथ आफू मधेस आएको साहको स्पष्टोक्ति छ ।

‘सरकारी छात्रवृत्तिमा विद्यावारिधि गरेको हुँ, जसअनुसार दुई वर्ष अनिवार्य सेवा गर्नुपर्छ । तर, देशभरि मुटुरोगमा डीएम गरेका ४०÷५० जना डाक्टर होलान् । मैले शिक्षादीक्षा काठमाडौंमै लिए पनि मधेस मेरो जन्मक्षेत्र भएकाले यहाँका नागरिकको सेवा गर्न पाउनु मेरो सौभाग्य पनि हो,’ हँसिलो मुद्रामा उनले भने ।

मधेस रोज्नुको अरू कारणमध्ये डीएम अध्ययन सुरु गरेको केही दिनमै त्रिभुवन विश्वविद्यालय चिकित्साशास्त्र अध्ययन संस्थान (आईओएम)अन्तर्गतको मनमोहन कार्डियोथोरासिक भास्कुलर एन्ड ट्रान्सप्लान्ट सेन्टरका कार्यकारी निर्देशक प्राडा रत्नमणि गजुरेलले ठट्टामै भनेको एउटा भनाइ पनि एक भएको साहको भनाइ छ ।

‘पढाइ सुरु गरेको केही दिनमै आदरणीय गुरु प्राडा रत्नमणि (त्यसबेला विभागीय प्रमुख)ले जिस्क्याएर साह र यादवमा त हृदयाघात धेरै हुन्छ, तिमीहरू बच्नू है भन्नुभयो । काम गर्दै जाँदा तीन वर्षमा ४० वर्षमुनिका युवामा बढी समस्या भएको पाएँ । त्यसमा पनि मधेसमा धेरै समस्या देखेपछि यही क्षेत्रमा आएर सेवा गर्ने अठोट लिएको हुँ,’ साहले भने ।

समस्या के छ त ?
साहको भनाइमा सामान्यतया नेपालमा मुटुरोग पहिचान गर्न कठिन छ । धेरैलाई त मुटुरोग के हो र यसका लक्षण के हुन् भन्ने चेतनासमेत छैन ।

प्रादेशिक अस्पतालको बहिरङ सेवा (ओपीडी) लिन दैनिक करिब ३० जना मुटुरोगका बिरामीमा आउने र त्यसमध्ये धेरैमा मुटुरोगले च्यापिसकेको तथा बाथमुटुबाट पीडित भएको देखिएको उनले बताए ।

‘एउटा बिरामीमा त रक्तप्रवाह हुने नली स्वाभाविक थिएनन् तर पनि पहिलोपटक मुटुरोग’bout जाँच गराउन आउनुभएको थियो । मुटुको चाल छिटो हुने, सास फेर्न गाह्रो हुने वा छिटोछिटो श्वास फेर्ने, कोलेस्ट्रोल र प्रेसर त यहाँका साझा समस्या हुन्,’ उनले भने, ‘खानपिनका कारण धमनीका भल्भ अति नै साँघुरो भएको अवस्थामा मुटुको चाल छिटो हुने, श्वास फेर्न गाह्रो हुने वा छिटोछिटो श्वास फेर्ने, दैनिक क्रियाकलापमा समस्या देखापर्ने, चाँडै थाक्ने, छाती दुख्ने, बेहोस हुने, जिउ सुन्निने समस्या मुटुसम्बन्धी समस्याका लक्षण हुन्, समयमा उपचार नभएमा ‘हर्ट फेलर’ हुन सक्छ । त्यसैले सचेत रहनुपर्नेहुन्छ ।’

अस्पतालमा गुणस्तरीय सेवा र गाउँगाउँमा सचेतनाका लक्ष्य
अहिले प्रादेशिक अस्पतालमा डा. साह एक्लै मुटुरोग विशेषज्ञ रहेका छन् । ओपीडी र इको सेवा दिन सकिए पनि जनशक्तिको अभावमा अन्य सेवा सुरु गर्न नसकिएको उनले बताए । जनशक्ति नियुक्तिका लागि पहल सुरु भइसकेकाले निकट भविष्यमा प्रविधियुक्त ल्याब र अरू सेवा पनि विस्तार हुने डा. साहको विश्वास छ ।

‘मुटुरोगको गुणस्तरीय उपचार सेवा दिने कुरा त छँदै छ । त्यसका साथसाथै समस्या निवारणका लागि जनचेतना फैलाउन तथा मुटुरोगसम्बन्धी समुदायमा आधारित कार्यक्रम सञ्चालन गर्न जरुरी छ । त्यसबाहेक स्वस्थकर खाना, नियमित व्यायाम, तनावमुक्त दैनिकी र मुटुको समयमै परीक्षण पनि मुटुरोग लाग्नबाट जोगिने उपाय हुन् भन्ने जानकारी दिनु छ,’ उनले भने ।

डा. साहले प्रदेशका आठै जिल्लामा अरू सरोकारवाला संघसंस्थासँग समन्वय गरी मुटुरोगसम्बन्धी सचेतना अभिवृद्धितर्फ लाग्ने योजना रहेको सुनाए । त्यसको सुरुवात आगामी १२ असोजमा हुने विश्व मुटु दिवसका दिन जनकपुरमा बृहत् स्वास्थ्य शिविरको आयोजना गरी शुभारम्भ गर्ने डा. साहले जानकारी दिए ।

‘उपचारका लागि सेवाको सुनिश्चितता गर्दै प्रादेशिक अस्पताललाई मुटुरोगको रेफरल अस्पतालका रूपमा विकास गर्न लाग्नु अपरिहार्य भइसकेको छ । नागरिक चेतनाका लागि गाउँगाउँमा सन्देश पु-याउनु पनि आजको आवश्यकता हो किनकि मुटुरोग परीक्षणको दायरामा पनि त ल्याउनु छ । यसमा सबैको सहयोग रहने अपेक्षा गरेको छु,’ साहले आग्रह गरे ।