सलाङबाट हरायो सिङ्गो देशले खाएको बदाम

• प्रेम बास्तोला/राजु झल्लु प्रसाद

वसन्ता, सलाङः  दुईदेखि तीन दशक अघिसम्म मात्रै धादिङको साबिक सलाङ गाविस (हालको सिद्धलेक गाउँपालिका वडा नम्बर ४) नगदेबालीका रुपमा रहेको बदाम खेतीका लागि कहलिएको क्षेत्र थियो । आरुबास, भेँडाबारी, गौँथले, सलाङ मैदान, खोगफोक, द्वारथोक, चालिसे, वसन्त, इटपानी, झारलाङ्दीलगायत क्षेत्रका माटोमा उत्पादन भएको बदाम मन पराउने पारखी उपभोक्ताहरू देशैभर छन् किनभने यहाँ उत्पादन भएको बदाम पृथ्वीराजमार्ग अन्तर्गत पर्ने सलाङघाट झरेर यात्रुका हातहातमा पुग्ने गर्दथ्यो । अझ, काठमाडौं, पोखरा, चितवनका व्यापारी आई सलाङ बदाम उपभोक्ताहरूमाझ लैजाने गर्दथे । यहाँको बदाम यो बाटो हुँदै हिड्ने देशभरको यात्रुको मुखमा परेको हुनुपर्छ ।

तर, हिजोआज माहोल फेरिएको छ, सलाङमा बदाम खेती नै हुनै छाडेको छ । त्यो लोकप्रिय बदाम आफ्नै थातथलो (सलाङ) मा भेटिन छोडेको छ । बीउ भेट्न गाह्रो छ ।

थोपाल खोला तथा बुढीगण्डकी र त्रिशूली नदीको ठिक माथिको आरुबाससटार, दारिमटार, निबुवाटार, मझुवाटार र बुङचुङ क्षेत्रमा धान, मकै, कोदो हुँदै गर्दा त्यहाँ अहिले तरकारी तथा फलफूल खेती फस्टाएको छ भने त्यसदेखि माथिका बलौटे तथा रातो माटो भएका क्षेत्रहरू भने बाँझा हुन् पुगेका छन् । कसैकसैले गोलभेंडा, बोडी लगाएको देख्न सकिन्छ । कुनै समय नामचिन बदाम फल्ने क्षेत्रहरू अहिले यसै खेर गइरहेका छन् । पहाड रित्ताएर शहरमा मान्छे थुप्रिन थालेसँगै बदाम उत्पादन हुने यी क्षेत्र खेर गएका  हुन् । 

एकै किसानले वर्षमा एक सय मुरीसम्म बदाम फलाउथे

माथिल्लो भिरालो पहाडमा यहाँका किसानहरूले बर्सेनि व्यावसायिक रूपमै बदामको खेती गर्ने गरेका थिए । बदाम खेती यस क्षेत्रको परम्परागत मुख्य खेतीकै रूपमा स्थापित भएको थियो । तर, सोही माटोमा हिजो आज तरकारी उत्पादन हुन थालेको ६३ वर्षीय किसान भोजबहादुर बिसुन्खेले बताए । “यहाँको माटो बालुवा, स साना ढुङ्गा मिसिएको हुनाले बदाम खेतीका लागि ज्यादै उपयुक्त थियो । तर आजभोलि धेरै जग्गा खेर गएको छ, बाँकीमा तरकारी लगाएका छौँ । गोलभेंडा लगाएका छौँ । बदाम त लगाउनै छाड्यौँ नि”, उनी भन्छन् ।  

आजभन्दा २५र३० वर्ष अघिसम्म सलाङको कोटडाँडा (वराह माईको मन्दिर) तल रहेको भिरालो जमिनमा एकै किसानले वर्षमा १ सय मुरीसम्म बदाम उत्पादन गर्दथे । तर, अहिले सो स्थानका खेतबारी प्रायः बाझै हुने गरेको समेत बिसुन्खेले बताए ।  वैशाखमा लगाएर असोजमा पाक्ने बदाम आफूले पनि ४० मुरीजति उत्पादन गर्ने गरेको उनले सुनाए । गोठाँलो आएका उनले आफैले पनि बदाम खेती गर्न छाडेको वर्षौँ भएको सुनाए । “बदाम खेतीका लागि अन्य खेतीलाई जस्तो मल, सिँचाई र मेहनत पनि गर्न पर्ने होइन । तर, अहिले एक त गाउँबाट खेती गर्न सक्ने युवा जनशक्ति पलायन भए अर्को बदामखेती गर्न अल्छी गर्न थाले । तरकारीबाट बढी कमाइने भएर हो कि”, उनले एक ताका नाम कमाएको बदाम सलाङबाटै लगभग हराइसकेको दाबी गरे ।

सलाङका किसानले उत्पादन गरेको सबै बदाम काठमाडौंबाट घर घरमै व्यापारीहरू आएर उचित मूल्यमा खरिद गर्ने गरेको त्यो सुनौलो विगत सम्झंदै बिसुन्खेले भने, “म आफैँले पनि ५० रुपियाँ पाथीसम्म बदाम काठमाडौंका व्यापारीलाई बिक्री गरेको थिएँ, अहिले आफैँलाई  खान मन लाग्दा पनि बदाम छैन ।” 

गाउँघरमा एक पाथी पनि बदाम पाउन मुस्किल

यसैगरी, सलाङकोट डाँडा निवासी ८७ वर्षीया सुमिता थापा मगरले २५ वर्ष अघिसम्म खेतबारीमा राम्रो बदाम उत्पादन हुने गरेको दोहोराइन् । बदाम बेचेरै सलाङका किसानहरूले जीविकोपार्जन गर्ने गरेको समेत उनले बताइन् । तर, अहिले आफूलाई खान मन लाग्यो भनेपनि गाउँघरमा एक पाथी पनि बदाम पाउन मुस्किल हुने गरेको उनले सुनाइन् । 

सलाङको बदाम विवाह भई ज्वाइँको घर जाने चेलीहरू, घरमा आउने पाहुनाहरूलाई कोसेलीका रूपमा दुई चार पाथी दिएर पठाउने गरेको विगत सम्झंदै उनी आगाडि भन्छिन्, “अब चेलीबेटी र पाहुनापाछालाई खाजा दिने कुरा छैन । उनीहरूले खाजामा बदाम नमागीदिउन् भन्ने पीर हुन्छ”, उनले यसो भनिरहँदा सलाङकोट छेवैको घर (पुजारी खलक) को भान्छाकोठाको हाँडीतर्फ हेर्छिन् । 

यसैगरी, सलाङ गाउँ पञ्चायत हुँदै गाविससम्म हुँदा त्यहाँको सरकार सञ्चालन गरेका पूर्व प्रधानपञ्च तथा गाविस अध्यक्ष समेत चन्द्रबहादुर आलेमगरका अनुसार परम्परागत रूपमा रैथाने बालीका रूपमा लगाइने बदाम खेतीलाई निरन्तरता दिनका लागि किसानलाई प्रोत्साहित गर्ने खालका कार्यक्रमहरू गर्न नसक्दा पनि सलाङबाट बदाम खेती एकाएक हराएको हो । 

बदामखेती गर्ने किसानहरूले नै जमिनबाट बदाम खेतीलाई सदाका लागि विस्थापित नै गरी बर्सेनि टमाटर खेती गर्न थालेको उनले बताए । उनका अनुसार सलाङबाट उत्पादन भएको बदामले काठमाडौं लगायत नेपाल धेरै बजार धानेको थियो । अहिले पनि काठमाडौं लगायतका व्यापारीहरूले भारतबाट बदाम खरिद गरी रातो माटो दलेर ‘धादिङ सलाङको बदाम हो’ भन्दै बिक्री गर्ने गरेको आफूले काठमाडौं जाँदा पाएको मगरले सुनाए । 

पूर्व प्रधानपञ्च मगर भन्छन्, “बदाम खेती प्रायः भिरालो जमिनमै हुने गर्छ । रातो माटोमा धुलो खाँदै यसको खेती गर्नु पर्ने हुन्छ । अब यसबेलाका मान्छेहरू बडो सुखी भए, धुँलो खादै अब कसले भिरालो जमिनमा बदाम लगाउने  ? छाडिहाले नि !”

पूर्व प्रधानपञ्च मगरका अनुसार,  सलाङको माटोमा एक वर्ष बिराई बदाम लगाउने हो भने राम्रो उत्पादन दिन्छ । सलाङको वसन्ता भन्ने डाँडाको भिरालो जमिन सबैभन्दा बढी बदाम उत्पादन हुने गरेको उनले बताए । “वसन्ताको बदाम भनेपछि हारालुछ हुन्थ्यो, फल्न पनि त्यतिविधि फल्थ्यो”, उनले अगाडि भने, “एउटै परिवार ४०र५० मुरी बनाउने गर्दथे । अहिले त्यो जमिन त्यसै खेर गइरहेको छ ।”

गाउँबाट युवा जनशक्तिहरू वैदेशिक रोजगारमा गएको र भएकाहरू पनि काठमाडौं शहरतर्फ लागेकाले खेती गर्न सक्ने जनशक्तिको अभावमा सलाङको बदाम एक इतिहास नै समाप्त भएको उनले बताए । “कतैकतै कसैकसैले घरमा खानका दुई चार पाथी बदाम फलाउने गरेका छन्, नत्र छैन । सलाङबाट बदाम हराउला भनेर मैले मात्रै होइन, कसैले पनि सोचेको थिएन, तर हरायो”, उनले भने ।

मगरका अनुसार सलाङको बदाम निकै पोटिलो र लामो आकारमा उत्पादन हुने गरेको थियो । “बदामको दियाली भनि ठुला र पोटिला हुने गर्दथे । भित्र ४ वटा दियाली समेत हुन्थ्यो । ४ वटा दियाली भेट्ने मान्छे भाग्यमानी हुन्छ भन्थे । हामी सलाङवाशी भाग्यमानी थियौं, हाम्रो माटोमा ४ दियाली, ५ दियाली बदाम खुब फल्थ्यो, तर अहिले छैन । हरायो”, उनले भने । उनले बदाम सरह यहाँको हावापानी सुहाउँदो कपास, फापर, पाङ्दुर पनि सलाङबाट हराएको बताए ।

आफू साबिक सलाङ गाविसको अध्यक्ष हुँदासम्म यहाँका किसानहरूले बदाम बेचेरै लाखौँ लाख गाउँ भित्र्याएको जानकारी अहिले पनि उनको मानसपटलमा ताजै रहेको छ । यसैले त उनी भन्छन्, “अझै पनि स्थानीय सरकारले योजना बनाएर यस्ता नाम कमाएका, उपभोक्ताहरूले मन पराएका परम्परागत कृषि उत्पादन कार्यलाई प्रोत्साहन गर्ने हो भने किसानहरूलाई क्रमशः फेरी बदाम खेतीतर्फ  ल्याउन सकिन्छ ।” उनले यहाँ उत्पादन भएको बदाम सलाङघाट झारेर पृथ्वी राजमार्ग भएर ओहोरदोहोर गर्ने स्वदेशी(विदेशी यात्रुहरूलाई चखाउन सकिने हो भने सलाङको त्यो पुरानो परिचय पुनस् स्थापित हुन् सक्ने समेत बताए । 

बदामको पुनरुत्थान एवं अन्य रैथाने बालीको संरक्षणका लागि सरकारले वडा तहबाटै खेती योग्य जमिनको वर्गीकरण गरी कुन र कस्तो जमिनमा के के खेती गर्दा उपयुक्त हुन्छ भन्ने कुरा स्पष्ट पार्न जरुरी रहेको उनले बताए । “कस्तो जमिनमा कुन कृषि बाली लगाउँदा किसानलाई बढी आम्दानी हुन्छ रु भनेर प्राविधिक ज्ञान दिनुपर्छ । उनीहरूले उत्पादन गरेका कृषिजन्य उत्पादनहरूको बजारको ग्यारेन्टी गर्ने हो भने सलाङबाट मात्र नभई समग्र सिद्धलेक गाउँपालिकाबाटै हराएका परम्परागत खेतीलाई पुनः जागृत गराई किसानहरूको जीवन स्तरमा व्यापक सुधार ल्याउन  सकिन्छ”, उनले भने । 

कृषि पेशालाई नै प्रमुख प्राथमिकतामा राखेर सिद्धलेक गाउँपालिकाले परम्परागत कृषि पेशालाई व्यावसायिक कृषि व्यवसायको रूपमा विकास गर्दै लैजानका लागि गुरुयोजना बनाएरै अगाडि बढिरहेको गाउँपालिकाका अध्यक्ष परशुराम खतिवडाले बताए । कृषि गुरुयोजना अनुसार नै बर्सेनि पालिकाले कृषि क्षेत्रको विकासमा किसानमैत्री योजनाहरू ल्याइरहेको उनले बताए । परम्परागत रूपमा सलाङ लगायत क्षेत्रमा उत्पादन हुने बदाम लगायतका खेतीहरूलाई थप व्यवस्थित गर्दै व्यावसायिक रूपमा पुनः खेतीको शुरुवात गर्न पालिका लागिपरेको पालिका अध्यक्ष खतिवडाले सुनाए । “निर्यातमुखी कृषि उत्पादनलाई (विशेष गरेर नगदेबाली, तरकारी खेती, फलफुल खेती) सुविधा उपलब्ध गराउन सम्बन्धित निकायलाई प्रेरित गर्ने र सकेसम्म समन्वयात्मक ढङ्गले अघि बढ्ने छ”, उनले अगाडि भने, ‘यस रणनीतिले कृषकहरू लाभान्वित हुनेछन् ।” 

अध्यक्ष खतिवडाले पालिकाले कृषक समूहलाई परिचालन गरी सहकारीतामा जोड दिने र सहकारी मार्फत कृषकलाई आत्मनिर्भरतातर्फ उन्मुख गराइने योजना बनाएको समेत बताए । विभिन्न सरकारी तथा वित्तीय संस्थाहरू मार्फत कृषकहरूलाई सरल, सुलभ ऋणको लागि पहल गरिने र उन्नत बीउविजन स्थानीय तहमा नै उपलब्ध र उत्पादन गराउन विशेष पकेट प्याकेज कार्यक्रमहरूलाई व्यवस्थित गर्ने लक्ष्य पालिकाले लिएको खतिवडाले बताए । उनका अनुसार सिद्धलेक गाउँपालिकाको कुल क्षेत्रफल १०६.३६ वर्ग किलोमिटर रहेको छ, जसमध्ये ५८.६९ वर्ग किलोमिटर कृषियोग्य जमिन रहेको छ ।