सुनिल उलक
३ माघ २०२८ मा साधारण अवस्थाका राजा महेन्द्र भरतपुरका लागि निस्किएका थिए । यो भ्रमण करिब एक महिनाका लागि तय गरिएको थियो । तर, लामो समयसम्म दियालो बंगलामा बस्न पाएनन् । अचानक १६ माघ राति ११ बजे हृदयाघातले उनको निधन भयो । तर, भोलिपल्ट बिहान ३ः४५ मा चिकित्सकबाट देहावसानको घोषणा भयो । यो मृत्यु रहस्यमयमै रह्यो । धेरैले धेरै किसिमका तर्कहरू प्रस्तुत गरे ।
केही भिन्न प्रवृत्तिको चर्चा
आषाढ कृष्ण पक्ष नवमीको दिन ३० जेठ १९७७ शुक्रबार नारायणहिटी दरबारमा कान्ती राज्यलक्ष्मीको कोखबाट जन्मनुभएका युवराज महेन्द्रका दुवै आमा भारत सीतापुरबाट विवाह गरेर ल्याइएका हुँदा राणा परिवारसँग धेरै निकटता थिएन । त्यो समय राजा को थिए भन्दा पनि श्री ३ महाराजा को थिए भन्ने महत्वपूर्ण हुने समय थियो । तसर्थ, महाराजा श्री ३ चन्द्रशमशेरको प्रभुत्व रहेको समय थियो । युवराजको बाल्यकालमा दरबारभित्र नै शिक्षा दीक्षाको प्रबन्ध मिलाइएको हुँदा खासै बाहिर पनि सम्पर्क हुँदैनथ्यो ।
दरबारमा शिक्षकका रूपमा कीर्तिराज दलीले दरबारमै शिक्षा दिन थालेका थिए । साथै, तुल्सीमान सिंह र मदनदेवले अंग्रेजी शिक्षा दिन थालेका थिए । अंग्रेजीका सुविख्यात कविका कविताहरू पढाउन थालेका थिए । भवनाथ पाण्डेलाई नेपाली साहित्य र संस्कृत अध्यापन गराउन लगाइयो । पण्डित दधिराम पनि दरबारमा पढाउन आइपुगे पछि दुवै मिलेर हितोपदेश, पञ्चतन्त्र तथा कालिदासको रघुवंश कण्ठस्थ बनाउन लगाइयो । बिस्तारै संगीततर्फ पनि रुचि देखाउन थालेपछि भुपालमानसिंहलाई शास्त्रीय संगीत सिकाउन लगाइयो । यसरी दरबारभित्रका सम्पूर्ण शिक्षाले सबै कुरामा पारंगत हुँदै गए ।
पञ्चतन्त्रले जीवनलाई दुई विपरीत किसिमले बुझ्न सिकायो । कसरी एकअर्कोमा सन्तुलन राख्न सकिन्छ भने बुझे । साथै, जीवनमा विनम्र बन्न पनि सिकायो । कणिक नीतिका कथाहरू र शिक्षाहरूलाई बाल्यकालमा ध्यानसँग पढेका युवराजले आफ्नो राज्यकालमा राजनीतिक रूपले कणिक नीतिका नियमहरूको उपयोग गरेका थिए ।
कणिक धृतराष्ट्रका प्रमुख मन्त्री थिए, कणिकको सल्लाहमै धृतराष्ट्रले राज्य सञ्चालन गर्थे । पाण्डवसँगको युद्धमा कणिकको सल्लाहमै कौरवहरूले कणिकको सल्लाह नै लिने गर्थे । यसरी धृतराष्ट्रलाई कणिकले दिने सल्लाहलाई कणिक नीति भन्ने गरिन्छ । यसमा राजनीतिमा विरोधीसँग कसरी विजय गर्ने भन्ने सिकाइएको छ । पछि राजा महेन्द्रले कणिक नीतिका आधारमै राज्य सञ्चालन गरेका थिए ।
घोडचढीमा सिपालु रहेका युवराज महेन्द्रका लागि सानो घोडा नै राखिएको थियो । राजा महेन्द्र युवराज छँदै पनि उनको स्वभाव अलि भिन्न थियो । यस्तैमा युवराज महेन्द्र बिरामी भएपछि दरबारमा सुसारेको व्यवस्था पनि गराइएको थियो । दरबारमा सुसारेका रूपमा रुम्जाटारकी रम्बा गुरुङलाई ल्याइएको थियो । दरबारभित्रै रहने हुँदा रम्बासँग निकट हुँदैजाँदा युवराजले रम्बालाई गर्भवती बनाउन पुगे । दरबारमा जस्तो परिस्थिति भए पनि भ्रुणहत्या गरिँदैनथ्यो । जसले गर्दा रम्बालाई दरबारले ल्याइतेका रूपमा स्वीकार ग¥यो ।
केबल १३ वर्षको उमेरमै महेन्द्र ‘बाबु’ बने । रम्बाको नाम दरबारले गीता राखिदियो र ल्याइतेसरहको अधिकार दियो । यसरी आमा–छोरालाई सम्पूर्ण खर्चको व्यवस्था दरबारले गराइदियो तर राजपरिवारको सदस्यको अधिकारबाट भने बञ्चित नै राखियो । गीताबाट जन्मिएका छोरा रवीन्द्र बाबुजस्तै गीतकार एवं कवि भएर निस्किए तर उनले आमालाई भने हेरेनन् । दरबारले चार जना नोकरसहित रम्बालाई वार्षिक खर्च र बस्नलाई बत्तीसपुतलीमा घर दिएको थियो । तर, महेन्द्रको देहावसानपछि खर्चमा कटौती गरियो । यसरी दरबारभित्रकी सेविकासँगै लसपस भेटिएपछि युवराजको विवाह श्री ३ जुद्धशमशेरकी नातिनी तथा हरिशमशेरको छोरी इन्द्रराज्य लक्ष्मीसँग २६ वैशाख १९९७ मा गराइदिए । विवाहको १० वर्षपछि दिल्ली पलायन हुन केवल दुई महिनाअघि युवराज धीरेन्द्रको जन्मको समय अत्यधिक रक्तस्रावले गर्दा युवराज्ञी इन्द्रको देहावसान भयो ।
इन्द्रसँगको विवाहपछि महेन्द्रले युवराज्ञी इन्द्रको सम्झनामा गोकर्णको जंगलभित्र सम्झना सदन बनाएका थिए । यदाकदा फुर्सद मिल्यो भने उनी सम्झना सदन पुग्थे । युवराजले यसलाई शान्तिको आश्रयस्थल ९ज्बखभल या एभबअभ० भन्ने गर्थे । यहाँ बेलाबेलामा युवराज महेन्द्र इन्द्रसँगै साली रञ्जनाका साथमा पनि पुग्थे ।
अचानक दिदी इन्द्रको देहावसानपछि युवराज साली रञ्जनाको नजिक रम्न थाले । बाबुसँग निहुँ खोज्दै साली रञ्जनासँग विवाह गर्न जिद्दी गर्न थाले । बाबुले पहिलो विवाह तत्कालीन राणा श्री ३ जुद्धशमशेरकी नातिनीसँग गर्न बाध्य भए पनि देशमा प्रजातन्त्र आइसकेर राणाहरू अधिकारविहीन भइसकेका हुँदा राणासँग दोस्रो विवाह नगराउने ठानिसकेका थिए । भोलि राजा बन्नुपर्ने युवराजका लागि भारतकै कुनै रियासतकी राजकुमारीसँग विवाह गराउने सोचमा थिए, बाबु त्रिभुवन । छोरा महेन्द्रको विवाहको जिद्दीपछि राजा त्रिभुवनले पनि माहिला छोरा हिमालयलाई राजगद्दीका हकदारका रूपमा युवराज घोषणा गर्ने तयारी गर्न थालेका थिए । यता, युवराज महेन्द्र पनि रञ्जनासँगको प्रेममा चुर्लुम्म डुबेर युवराजको पदबाट राजीनामा दिई साधारण जनतासरह रञ्जनासँगै जीवन बिताउने मुडमा पुगिसकेका थिए ।
बीचमा कांग्रेस नेता बीपी कोइरालाले राजा त्रिभुवन र युवराज दुवैलाई सम्झाएर युवराजको विवाह रञ्जनासँगै गराउन राजी बनाए । यसरी युवराजको दोस्रो विवाहमा राजी भए पनि पछि आउनसक्ने विवादको आँकलन गरी दोस्रो विवाहपछि सन्तान पाउन नहुने सर्त राखे । जसका लागि विवाहपूर्व नै पाठेघर फ्याँक्न लगाए ।
यो ‘के कति सत्य हो रु’ भन्ने कुनै आधार नभए पनि विवाहपछि सन्तान नजन्माउने ‘सर्त’ भने रञ्जनाले स्वीकार गरेकी थिइन् । यसरी इन्द्रको देहावसानको २ वर्षपछि २५ मंसिर २००९ मा कान्छी साली रञ्जना९रत्न०सँग महेन्द्रले विवाह गरे । राजा त्रिभुवन यस विवाहका लागि भित्रैदेखि खुसी भने थिएनन् । तसर्थ, युवराज महेन्द्रले यो विवाह साथीसंगी र भाइहरूका साथ बागदरबारबाट रत्नलाई सिधै नागार्जुन दरबारमा लगेका थिए । नारायणहिटी दरबारमा सुरुमा स्वीकार नगरिए पनि पछि युवराज्ञी रत्नले दिदीका सबै सन्तानलाई आफ्नै सन्तानसरह हुर्काइन् ।
राजा त्रिभुवनको भारत निर्वासन
२००७ सालमा राजा त्रिभुवन भारतीय राजदूत सीपीएन सिंहको गलत मनसायमा फसेर भारतीय राजदूतावासमा शरण लिन पुगे । यसअघि राजा त्रिभुवनले नेपाली कांग्रेसलाई पाल्पा लगिदिन आग्रह गरेका थिए । पाल्पामा बसेर राणाशासनको अन्त्यको घोषणा गर्ने योजना थियो तर कांग्रेसको समयमै आवश्यक निर्णय गर्ने क्षमता अभावका कारण यो सफल हुन सकन । हेलिकोप्टरको व्यवस्था गर्न ढिलाइ हुँदा त्रिभुवन भारतीय राजदूतको चंगुलमा फसे । यही नै नेपालको सबैभन्दा ठूलो दुर्भाग्य थियो । यसपछि नेहरू आफ्नो षड्यन्त्रमा सफल हुन्छन् । नेहरूले न त राजा त्रिभुवनको साथ र विश्वास गरे, न त बीपीलाई बलियो साथ र विश्वास नै दिए ।
नेपाललाई आफ्नो एक प्रान्तझैं व्यवहार गर्ने नेहरूले उत्तर प्रदेशका गृह सचिव गोविन्दनारायण सिंहलाई राजा त्रिभुवनको प्रमुख सल्लाहकारका रूपमा नेपाल पठाए । त्यस समयको नेपाल गजेटमा उनलाई दिइएको अधिकारको अध्ययन गर्दा उनी नै सर्वेसर्वा थिए । अझ मातृका मन्त्रिमण्डलको समयमा त सरकारी उच्च तहका ३ सय कर्मचारी भारतीय थिए । मातृकाले नेहरूको सल्लाहमा एनएम बुचको एक आयोग गठन गरी उनकै सल्लाहमा प्रशासनिक सुधारका नाममा भारतीय कर्मचारीलाई नियुक्ती दिएका थिए ।
करिब ३ वर्षको अन्तरालमा नेहरूले नेपालको सुरक्षा परिषद्को एक बैठक दिल्लीमा राख्न पनि सफल भएका थिए । साथै, नेपालका सैनिकहरूको संख्या घटाउन नेहरूले निकै ठूलो भूमिका खेलेका थिए । यो सबै बुझेका युवराज महेन्द्र मौकाको ताकमा थिए । राजा महेन्द्रले राजगद्दी सम्हालेपछि सबैभन्दा पहिले यिनै गोविन्दनारायण सिंहलाई भारत फिर्ता पठाए । तत्कालीन समयमा नेहरूले लेखेका पत्रको चाङ नै अहिले पुस्तकका रूपमा आइसकेको हुँदा पनि नेहरूका तत्कालीन मनसायहरू अहिले सहजै पढ्न र बुझ्न सक्छौं ।
युवराज महेन्द्र राजा बनेपछि
उपचार गर्दागर्दै पनि ३० फागुन २०११ मा अचानक स्वीट्जरल्यान्डमा राजा त्रिभुवनको देहान्त भयो । युवराज महेन्द्रको काँधमा सिंगो राष्ट्रको बोझ आइपुग्यो, उनी राजा बने । देशमा राणाबाट मुक्तिपछि राजनीति गतिलोसँग गर्न जान्ने राजनेता जन्मिएका थिएनन् । एक अर्कोमा आक्षेप र खिचातानीमै समय बितिरहेको थियो । आफ्नो देशबाट राणाशासन हटाउन भारतको सहयोग लिइएको हुँदा भारतले आफ्नो हैकम दरबारमा तथा राजनीतिक कार्यकर्ताबीच पनि बढाउन थालेको थियो । यसरी भारतको दबदबाको विरोधमा नवनियुक्त राजा महेन्द्रले कदम चाल्न थालिहाले ।
हुन त राजा त्रिभुवन जीवितै रहँदा पनि युवराज महेन्द्रले भारतको दबदबाको विरोध गरि नै रहेका थिए । बाबु राजा हुने समयमै भारतको विशेष गरेर नेहरूको नीतिको विरोध गर्दै आएका महेन्द्रले आफ्नो शासनकालमा अझ बढी भारत तथा नेहरूकै उपेक्षा गर्न थाले । विकासका लागि विश्वभ्रमण गर्न थाले । विभिन्न मुलुकसँग सहयोगका लागि आह्वान गर्न थाले ।
राजगद्दी सम्हालेको पाँच महिनामै १७ साउन २०१२ मा चीनसँग दौत्य सम्बन्ध कायम गरेर भारतको प्रभावलाई केही मत्थर गर्ने कोसिस गरेका थिए । शासन सम्हालेको १ वर्षभन्दा कम अवधिमै २२ असोज २०१२ मा पहिलो पञ्चवर्षीय योजनाको घोषणा गरे तथा २९ मंसिर २०१२ मा नेपालले संयुक्त राष्ट्रसंघको सदस्यता पाएको थियो । यसरी राजगद्दी सम्हालेको पहिलो साल नै दलबीचको सामञ्जस्य बढाउने प्रयासको थालनी पनि राजा महेन्द्रले गरिसकेका थिए ।
३० वैशाख २०१३ मा भएको राजा महेन्द्रको शुभराज्याभिषेक नेपालमा विश्वका प्रमुख कूटनीतिज्ञहरूको पहिलो जमघट हो । यस शुभराज्याभिषेक समारोहले नेपाललाई विश्वभर चिनाउन मद्दत गरेको थियो । यस समारोहमा पहिलोपटक नेपालले विश्वभरका कूटनीतिज्ञहरूलाई विशेष किसिमले स्वागत तथा सत्कार गर्ने अवसर पाएको थियो ।
देशमा प्रजातन्त्र आगमनपछिको राजनीतिक घटनाक्रमलाई राम्ररी नियाल्ने हो भने त्यसबेलाका राजनीतिक दलहरू सक्षम भइनसकेको आभास हुन्छ । यसबीच मातृकाप्रसाद कोइराला दुईपटक प्रधानमन्त्री बने तर अन्य प्रधानमन्त्री लामो समय टिक्न सकेनन् वा भनौं टिक्न दिएनन् ।
२००७ देखि २०१७ सालको बीचमा दलीय राजनीति निकै तल्लोस्तरको थियो । दाजुभाइ नै मिल्न सकेनन् । दुवैलाई मिलाउने कांग्रेसी कार्यकर्ता भारतका नेतालाई गुहार्न पुगे । देशमा प्रजातान्त्रिक सरकार बनेपछि राजा लामो विदेश भ्रमणमा निस्केका थिए । विश्व राजनीतिलाई नजिकबाट नियालेर फर्केका राजाले राष्ट्रिय आमनिर्वाचनबाट बनेको बीपी कोइराला सरकारलाई पनि अपदस्थ गरिदिए । देशमा रहेका राजनीतिक आस्था भएकाहरूको सधैं यही गुनासो रहने गर्छ– ‘किन राजाले जननिर्वाचित सरकारलाई अपदस्थ गरिदिए रु’
देशका जनतासँग प्रत्यक्ष संवादको थालनी पश्चिम नेपालबाट गर्दा बाटोघाटोको अप्ठ्यारो महसुस गरी २०१८ सालमा पूर्वपश्चिम राजमार्गको उद्घाटन गर्न पाउँदा राजा सबैभन्दा बढी खुसी भएका थिए । हुन पनि यस राजमार्गको निर्माणले पूर्वदेखि पश्चिमसम्मका नेपालीले आफ्नो देश सहजै चिन्न पाएका थिए ।
भनिन्छ त्रिभुवन विश्वविद्यालय बनाउने समयमा देशको ढुकुटीमा रकम अभाव हुँदा मुमा बडामहारानी कान्ती र ईश्वरीको गहना महेन्द्रले बेचेका थिए । राजकाजको समय कतिपय कठोर निर्णयहरू पनि भए होलान्, जसलाई केही वर्गले सहजै स्वीकार गर्न सकेनन् । तर, समग्रमा राजा महेन्द्रले चालेका कतिपय कदम राजा वीरेन्द्रले अगाडि बढाउन सकेनन् । राजा वीरेन्द्र नरमवादी थिए भने राजा महेन्द्र समयानुकूल बन्थे । कहिले कठोर त कहिले नरम भएर आवश्यक कदम चाल्थे ।
यसपछि भारत अझै राजा महेन्द्रसँग चिढियो । विभिन्न उद्योगको स्थापनाका लागि महेन्द्रले चीन तथा रुसको सहयोग लिए । नेहरूले विरोध गरिरहे तर महेन्द्रले आफ्नो गति रोकेनन् । यसरी भारतले महेन्द्रको आफ्नो नेपालप्रति दमनको नीतिको विरोधीका रूपमा लिन थाले । नेपाली कांग्रेसले सधैं भारत आफ्नो हितमा रहेको ठानिरहे तर नेहरूले कहिल्यै बीपीप्रति सहयोगी र सद्भाव राखेनन् ।
राजा महेन्द्रको २०१७ सालको कदमको भित्री रूपमा सहयोग नेहरूको पनि थियो । दुई दिनअघि मात्र भारतीय सेना प्रमुख ठिमैया नेपाल भ्रमणमा रहनु र २०१७ सालको कदमपछि जननिर्वाचित प्रधानमन्त्री जेल कोचिएपछि भारतको संसद्मा नेहरूले बोल्ने क्रममा एक सांसदले नेपालका राजालाई ‘धन्यवाद र बधाइ दिनुपर्छ’सम्म भनेका थिए । साथै, ठिमैयाको पक्षमा नेहरूले भनेका थिए, ‘उनी सम्मानको कार्यक्रममा पुगेका थिए तर अचानक राजाले यस्तो कदम चाले, यसमा ठिमैया अथवा भारतको कुनै साथ र सहयोग थिएन ।’
तर, अनौठो संयोग वा योजना थियो त्यसबेला । राजाले प्रजातान्त्रिक सरकार अपदस्थ गरिरहँदा भारतीय राजदूत हरिश्वर डोयाल, भारतीय सेना प्रमुख जनरल ठिमैया र नेपालका सैनिक प्रमुख निरशमशेर चितवनमा थिए । १ पुसको बिहानै राजा महेन्द्रले जनरल ठिमैयाको हात नेहरूलाई सम्पूर्ण जानकारीसहितको पत्र पठाएका थिए । तर, नेहरूले सो पत्र ४ पुस बिहान मात्र पाए । पछि राजासँगको भेटमा नेहरूले ‘बीपी सरकार मात्र अपदस्थ गरेर संसद् भंग नगरेको भए हुने’ भनेका थिए भनिन्छ ।
राजाका रूपमा महेन्द्रले खासै लामो समय शासन गर्न पाएनन् । पूरा १७ वर्ष पनि शासन गर्न पाएका थिएनन् । तर, पनि छोटो अवधिमा धेरै काम गरेर देखाएका थिए । सायद यस अवधिमा नेपालमा जुन किसिमको विकासका पूर्वाधारहरू बने यसले पछिसम्म विकासका लहरहरू नै चले । गाउँगाउँमा पुगेर गाउँलेका झुप्रामा पुगेर उनीहरूको दुःख सुन्ने परिपाटी उनले सुरु गरेका थिए । जुन पछि राजा वीरेन्द्रले पनि नियमित गरे ।
३ माघ २०२८ मा लामो छुट्टी मनाउने उद्देश्यले महेन्द्र चितवन गएका थिए । प्रधानमन्त्री कीर्तिनिधि विष्टलाई माघ महिनाको मन्त्रिपरिषद्को बैठक दियालो बंगलामै गर्ने पनि जानकारी दिएका थिए । साथै, राजा यस छुट्टीमा देशको निकासका लागि केही गहन निर्णय गर्ने मनसायले विचार विमर्श गर्न पनि एकान्त खोज्दै थिए । चितवन जाँदा उनमा कुनै पनि किसिमको शारीरिक समस्या थिएन । साधारण अवस्थामा छुट्टीमा चितवन पुगेका राजा केही दिन आफूलाई व्यस्त राख्न सिकारमा पनि गएका थिए ।
२०२६ सालमा राजा महेन्द्रले राजधानीबाहिर नेपालकै मध्यभाग पर्नेगरी ‘महेन्द्र राजमार्ग’नजिकै शीतकालीन दरबारका रूपमा दियालो बंगला बनाएका थिए । यो दरबार धार्मिक रूपले पनि महत्वपूर्ण देवहरूको भूमि देवघाटमा बनाइएको थियो । चारकोसे झाडीको जंगलको एक भागभित्र जीवनको उज्यालोको आशाका स्वरूप बनाइएको थियो, दियालो बंगला । २०२८ सालको १९ देखि २९ असोजसम्म रौतहट र बारा जिल्लामा धार्मिक दंगा भएको थियो । यसपछि नेपालका जनजातिका अगुवाका रूपमा खड्गबहादुर गुरुङ, नरबहादुर गुरुङ, खगेन्द्रजंग गुरुङ, योगी नरहरीनाथलगायत थुप्रैसँग इन्दिरा गान्धीले भेट गरेकी थिइन् । देशमा जातीय द्वन्द्वको तयारी इन्दिराले गराउन चाहेको छनक पाएका थिए, राजा महेन्द्रले । जुन बेला भारतको राजधानी दिल्लीमा नेपालका जातीय अगुवाहरू इन्दिरा गान्धीसँग गोप्य छलफलमा व्यस्त थिए, त्यही समयमै चितवनमा राजा महेन्द्रको देहान्त भएको थियो । नेपालमा पहिलोपटक भएको जातीय दंगामा ५१ व्यक्तिको हत्या भएको थियो भने १ हजार ८ सय ७४ घर जलाइएका थिए । यसको पीडा पनि राजा महेन्द्रलाई गहिरोसँग लागेको थियो ।
यस्तैमा १० माघमा दियालो बंगलामै भएको मन्त्रिपरिषद्को बैठकमा पनि भारतपरस्त एक–दुई मन्त्रीबाट केही विरोधका आवाज आएका थिए । राजाले छलफलका लागि अर्को बैठक १७ माघमा बोलाएका थिए । दलविहीन राजनीति गरेको १० वर्ष भइसकेको हुँदा पनि राजाले देशमा बहुदलीय व्यवस्थाको आवश्यकता अनुभूति गरिसकेका थिए । बहुदलीय व्यवस्थामा नेतृत्व भने ‘बीपीलाई नै दिनुपर्छ’ भन्नेमा राजा महेन्द्र निश्चिन्त थिए ।
राजाको आगामी योजना र नेतृत्वको आह्वानसहितको पत्र बोकेर श्रीभद्र शर्मा बीपी निर्वासन रहेको सारनाथ गइसकेका थिए । यसको जानकारी मन्त्रिमण्डलकै एक सदस्यले गोप्य रूपमा भारतलाई जानकारी पठाइएको आशंका गरिएको थियो । वास्तवमा भारत बीपीको नेतृत्व चाहँदैनथ्यो । यस्तैमा १७ माघको अर्को बैठक बस्नै नसकिनेगरी राजा महेन्द्रको देहान्त भयो ।
राजा महेन्द्रको समयमै कीर्तिनिधि विष्टको सरकारले चिनियाँ नाकानजिकै रहेका भारतीय चेकपोस्टहरू हटाएको थियो । १० साउन २०२६ मा राष्ट्रिय पञ्चायत बैठकबाट संकल्प प्रस्ताव पारित गराई हिमाली नाकामा रहेका १७ भारतीय चेकपोस्ट, त्यहाँ रहेको ‘वायरलेस अपरेटर’ तथा सैनिक तुरुन्त हटाउन लगाइएको थियो । यसबाट इन्दिरा गान्धी सरकार राजा महेन्द्रप्रति निकै रुष्ट भएको थियो ।
साथै, कीर्तिनिधि विष्टले सन् १९५० को सन्धिको कुनै औचित्य नरहेको भन्ने वक्तव्यसमेत दिएका थिए । राणाशासन अझै केही समय टिकाउन मद्दत गर्ने लोभ देखाइ नेहरूले मोहनशमशेरलाई सन् १९५० को सन्धिमा हस्ताक्षर गर्न लगाएका थिए । तर, पछि नेहरूले न त राणालाई सहयोग गरे न त बीपी र त्रिभुवनलाई नै सहयोग गरे । सबैलाई लोभ देखाउँदै आफ्नो स्वार्थ पूरा गरिरहे ।
सुरुमा सिक्किमलाई भारतमा गाभ्ने र त्यसपछि भारतले नेपालको तराई क्षेत्रलाई टुक्र्याउने योजना बनाएका थिए । सन् १९६८ मा भारतीय जासुसी संस्था ‘र’ गठन भएको थियो । यसका प्रमुखका रूपमा आरएन काओ नियुक्त भएका थिए । काओ भारतीय जासुसका रूपमा परिचित भइसकेका थिए । जसले गर्दा काओ विभिन्न षड्यन्त्रमा अगाडि बढे । तराई टुक्र्याउने छनक पाएका राजा महेन्द्रले तुरन्तै भारतीय चेकपोस्ट हटाउन लगाएका थिए । अचानक राजाको निधन भयो । उता, भारतले सिक्किमलाई आफूमा विलय गराएरै छाड्यो । काओ नेपालको तराई टुक्र्याउने योजनामा अगाडि बढ्दै थिए ।
अचानक भारतीय राजनीतिमा आन्तरिक समस्या बल्झियो, जसले गर्दा इन्दिरा गान्धी इमर्जेन्सी लगाउन बाध्य भइन् । सबै राजनीतिक क्रियाकलाप तथा अन्य योजना सबै रोकिए । काओको नेपालको तराई टुक्र्याउने योजना पनि तुहियो । जसले गर्दा नेपाल एउटा ठूलो संकटबाट बच्यो । भारत अझै पनि नेपालको तराई टुक्र्याउने योजनामै रहेको देखिन्छ । काओसँगको कुराकानीका आधारमा एके यादवले आफ्नो पुस्तक ‘मिसन र’मा यसको उल्लेख गरेका छन् ।
यी त भए षड्यन्त्रका कारणहरू । राजा महेन्द्रको स्वास्थ्यमा पनि केही समस्या थियो । २०२४ सालमा पहिलोपटक हृदयाघात भएपछि उनको उपचार बेलायतमा भएको थियो । १७ माघ २०२७ मा सिकारका क्रममा कञ्चनपुरमा बाघलाई ताकेर हानिएको गोली ढुंगामा ठोकिई उछिट्टिँदा छर्राले रानी रत्नलाई चोट लागेको थियो । रानी रत्नको उपचार त्यसबेला नेपालमै गरिएको थियो । शाही चिकित्सक मेजर जनरल सुशीलचन्द्र हल्डरको विशेष निगरानीमा उपचार भएको थियो । यस घटनाले पनि राजा महेन्द्रमा गहिरो चोट पुगेको थियो । २०२६ सालमा पनि सिकारकै क्रममा कञ्चनपुरको हरैयामा बाघलाई गोली प्रहार गर्दा गोली बाघलाई नलागी उल्टै बाघले राजालाई आक्रमण गर्न लाग्दा नजिकै रहेका सुरक्षाकर्मीले बाघलाई गोली हानेर मारेका थिए । बाघको अप्रत्याशित आक्रमणको त्रासले राजा अचानक बेहोस भएका थिए । यसपटक भारतीय चिकित्सकले नै उपचार गरेका थिए ।
सामान्य अवस्थामा ३ माघमा दियालो बंगला पुगेका राजा महेन्द्रलाई तेस्रोपटक १६ माघ राति हृदयाघात भएको भनियो । हृदयाघातकै कारण १७ गते बिहान ३ः४५ मा राजा महेन्द्रको निधन भएको जानकारी गराइयो । तर, विवरणहरूअनुसार भने राजा महेन्द्रको उपचारका लागि भारतीय चिकित्सक एमएल भाटिया पनि आएका थिए । यदि, एमएल भाटिया पनि उपचारमा संलग्न थिए भने राजा महेन्द्रलाई व्यथाले केही दिनअघि नै समाएको हुनुपर्छ ।
शाही चिकित्सक सुशीलचन्द्र हल्डरले महेन्द्रको उपचार गरेका थिए । रानी रत्नको समेत उपचार गरेका हल्डर सेनाका चिकित्सक थिए । सेनामा उपरथी (मेजर जनरल) रहेका उनलाई रानी रत्नको सफल उपचारका लागि अति सुविख्यात सेवालंकारसमेत दिइएको थियो । उनका साथै अर्का शाही चिकित्सक सच्चेकुमार पहाडी तथा मृगेन्द्रराज पाण्डे पनि खटिएका थिए ।
यसरी स्वदेशी विशिष्ट चिकित्सकले उपचार गरिरहेको समयमा एम्सका प्रख्यात चिकित्सक एमएल भाटियालाई बोलाइयो । उनको उपस्थिति नै धेरैलाई प्रश्नचिह्न राख्ने ठाउँ बन्यो । उनको आगमनपछि नै राजाको देहान्त हुँदा उपचारमा लापरबाही वा षड्यन्त्र भएको धेरै आशंका भयो ।
डाक्टर भाटिया एम्समा पहिलोपटक पेसमेकर प्रत्यारोपण गर्ने चिकित्सक हुन् । सन १९६५ बाट भाटिया पेसमेकर प्रत्यारोपण मात्र गर्ने गर्थे । तसर्थ, कतै दियालो बंगलामा सीमित स्रोत र साधनका बीच पनि उनले शल्यक्रिया गर्ने प्रयास त गरेनन् रु जसको कारणले राजा महेन्द्रको देहान्त भयो । यदि, राजा महेन्द्र गम्भीर हृदयाघातबाट पीडित थिए भने किन तत्कालै सुविधा सम्पन्न अस्पतालमा लगिएन रु किन दियालो बंगलामै उपचार गर्ने असफल प्रयास भइरह्यो ।
अर्को प्रसंग जोन कोपम्यानको पनि आउने गर्छ । उनको विवादास्पद भनाइ आएको थियो, राजा महेन्द्रलाई हृदयाघात हुँदा कोपम्यान र राजा दुवै जना सँगै थिए । उनले नै शाही डाक्टरलाई तत्कालै बोलाएका थिए । जोन कोपम्यानलाई कतैकतै सीआइएको एजेन्टका रूपमा पनि उल्लेख गर्ने गरिएको देखिन्छ । यदि, यसो हो भने जोन कोपम्यान राजा महेन्द्रसँग एकान्तमा ह्विस्कीमा रम्नुको कारण के थियो रु साथै, राजा महेन्द्रको देहावसानपछि कोपम्यानले नेपाल सदाका लागि छोडेर गए ।
जोन कोपम्यान अचानक २०२९ सालमा नेपालबाट पलायन भए । उनले चलाइरहेको होटल टाइगर टपको जिम्मा उनले जिम एडवर्ड्सलाई दिएका थिए । २० साउन २०२१ मा राजा महेन्द्रको विश्वासपात्रका रूपमा जोन भर्नान कोपम्यानले होटल टाइगर टप चलाउन १५ वर्षका लागि चितवनको जंगलको बीचमा रहेको १ सय ७० एकड जमिन होटलका लागि तथा जंगलको हजार वर्गमाइल क्षेत्र अन्य प्रयोजनका लागि लिएका थिए ।
जोन कोपम्यानले आफ्ना दुई लगानीकर्ताका रूपमा अमेरिकी राज्य डल्लासका हर्वर्ट डब्लू क्लेन र टोडी ली विन्ने जुनियरलाई लिएका थिए । तर, १५ वर्षका लागि होटल सञ्चालनको जिम्मा लिएका कोपम्यान राजाको देहावसानपछि जिम एडवर्ड्सलाई जिम्मा लगाएर नेपालबाट बाहिरिए ।
राजा महेन्द्रले आफ्नो छोटो शासनकालमा सबैभन्दा बढी मुलुकको भ्रमण गरेर कूटनीतिक फाइदा लिए । देशको विकासका लागि विभिन्न देशबाट सहयोग पाएका थिए । उद्योग कलकारखाना खुलेका थिए ।
क्रमशः बाटाहरूले पनि एक अर्को सहरलाई जोड्दै थियो । त्यतिबेला ती उद्योग कलकारखानामा रहेका कर्मचारी तथा मजदुर राष्ट्रमुखी सोच राख्ने थिए । नेपाल स्वतन्त्र राष्ट्र नै होइन भनेर संयुक्त राष्ट्रसंघको सदस्यताका लागि नेपालले गरेको अनुरोधमा भिटो लगाउने रुसले राजा महेन्द्रको भ्रमणपछि थुप्रै उद्योग तथा सडकमा सहयोग गर्यो ।
अहिलेको तुलना गर्यो । भने नेपालका नेताहरू व्यक्तिमुखी तथा दलमुखी हुन पुगे । जसले गर्दा सीमित व्यक्ति त सम्पन्न भए तर समग्र देश सम्पन्न हुन सकिरहेको छैन । जबसम्म देशका दलहरू र दलका अगुवाहरू ‘राष्ट्रमुखी’ हुँदैनन्, केबल आफ्नो र दलको स्वार्थमै केन्द्रित रहन्छन्, देशले कुनै गतिशील निकास पाउँदैन । तसर्थ, अहिलेको देशको राजनीतिक परिस्थितिको निकासका लागि कुनै नयाँ कदम छिट्टै आओस् भन्ने अपेक्षा गरौं !
(यो लेख उलकको फेसबुक पेंजबाट लिइएको हो । )
