कुनै अपराधमा संलग्न भएको भनी प्रमाणित भएको व्यक्तिलाई थुनेर राखिने स्थानलाई कारागार र थुनिने व्यक्तिलाई कैदी भनिन्छ । कारागार ऐन २०१९ मा कैदी वा थुनुवालाई कैद गर्नका लागि बनेको वा तोकिएको घर कोठा र घरकोठाले चर्चेको ठाउँसमेतलाई कारागार भनिने भन्ने उल्लेख छ ।

अदालत वा अन्य अर्धन्यायिक निकायबाट सजाय पाई कैद भुक्तान गरिरहेको व्यक्तिलाई कैदी भनिन्छ भने फैसला हुन बाँकी रहेको अभियुक्तलाई थुनुवा भनिन्छ ।

चन्द्र शमसेरले सन १९६६ मा स्थापना गरेको सदरखोर हालको जगन्नाथदेवल (काठमाडौंमा रहेको) लाई नै नेपालको पहिलो कारागार मानिन्छ । हाल नेपालका ७२ जिल्लामा ७४ वटा कारागार छन । भक्तपुर, बारा, धनुषा, पूर्वी रुकुम, पश्चिम नवलपरासी गरी ५ वटा जिल्ला कारागारविहीन जिल्ला हुन् ।

अपराधमा संलग्न मानिसलाई कारागारमा राख्नुको मुख्य उद्देश्य अपराधलाई न्यूनीकरण गर्नु, कैदीलाई हतोत्साहित गर्नु, समाजबाट अलग राख्नु, बानी व्यवहारमा सुधार गराउनु आदि हुन् । कतिपय मुलुकमा गम्भीर अपराधमा संलग्न भएको प्रमाणित भएका मानिसलाई मृत्युदण्ड दिने समेत गरिन्छ । तर नेपालमा मृत्युदण्डसम्बन्धी कानुनी व्यवस्था छैन ।

नेपालका कारागारमा कैदीको सङ्ख्या बर्सेनी बढ्दै गएको पाइन्छ । सन् २००० मा कैदीको सङ्ख्या ६ हजार जना रहेकोमा सन् २०१६ मा २० हजार र सन् २०१८ मा २१ हजार पुगेको छ । अझ मुलुकी फौजदारी संहिता ऐन २०७४ लागू भएपछि कैदी बन्दीको सङ्ख्या ह्वात्तै बढेको पाइन्छ ।

नेपालका कारागारको कैदी राख्न सक्ने क्षमता ११ हजार जना रहेको छ । हाल कैदीबन्दी राख्न सक्ने क्षमताको तुलनामा ६० प्रतिशत बढी कैदीहरू कारागारमा रहेका छन् । विगत २४ वर्षदेखि नेपालका कारागारको कैदीबन्दी राख्न सक्ने क्षमता बढाइएको छैन ।

स्थान विशेषको आधारमा अपराधको दरलाई हेर्दा नेपालको राजधानी काठमाडांै देशका अन्य भूभागको तुलनामा उच्च अपराध दर भएको ठाउँअन्तर्गत पर्दछ । सन् २०१५÷२०१६ को तथ्याङ्कले काठमाडौंमा ४ हजार ९ सय ७६ वटा अपराधका घटना भएको देखाउँछ । यो सङ्ख्या अन्य स्थानको तुलनामा निकै उच्च हो ।

क्राइम इन्डेक्स २०१९ अनुसार विश्वका सबैभन्दा बढी अपराध हुने देशमा क्रमशः भेनेजुएला, पपुवा न्युगिनी र होण्डुरस हुन् । न्यून अपराध हुने देशमा क्रमशः आइसल्याण्ड, न्युजिल्याण्ड र अष्ट्रेलिया पर्दछन् । एक तथ्याङ्कले विश्वमा १० दशमलव ३५ प्रतिशत मानिस कारागारमा थुनामा रहेको देखाउँछ ।

सबैभन्दा धेरै अमेरिकामा प्रतिलाख जनसङ्ख्यामध्ये ७ सय २४ जना मानिस कैदीबन्दी छन् । त्यस्तै रसियामा प्रतिलाख जनसङ्ख्यामध्ये ५ सय ८१ जना, चीनमा १ सय १८ जना र भारतमा ३३ जना कैदीबन्दी थुनामा रहेका छन । त्यस्तै नेपालमा प्रतिलाख जनसङ्ख्यामध्ये ६५ जना मानिस बन्दीको रूपमा थुनामा छन् । नेदरल्याण्डमा भने कैदीको अभावमा कारागार बन्द हुने अवस्थामा पुगेको छ ।

शताब्दीयौँदेखि विश्वका सबैजसो मुलुकमा अपराधमा संंलग्न मानिसलाई कैद गर्ने गरिएको भए तापनि आजसम्मको अभ्यासले कडा दण्डबाट अपराध न्यूनीकरण भएको कहीँकतै पाइँदैन । त्यसैले कैदीलाई कैदमा राख्दा शिक्षा ज्ञान, सीप, ध्यान, प्राणायाम सिकाउनेतर्फ जोड दिनुपर्ने मान्यता विकास हँुदै गरेको पाइन्छ ।
अपराध गर्नुका पछाडि रहेका आर्थिक, सामाजिक, परिस्थितिजन्य अवस्थाको खोजी गरी समस्या समाधान गर्ने, अपराध कार्यप्रति पश्चाताप गराउने, बानी व्यवहार र आचरणमा सुधार आएका कैदीलाई तोकिएको कैद भुक्तान गरिसक्नुपूर्व नै छाडिदिने कार्य गर्न थालिएको छ । नेपालमा गणतन्त्र दिवसको अवसर पारेर खास गम्भीर प्रकृतिका मुद्दा बाहेकका कैदीलाई थुनामुक्त गर्ने गरिएको छ ।
कारागार व्यवस्था ऐन २०६६ मा ३ वर्ष भन्दा बढी सजाय तोकी १ तिहाइ कैद भुक्तान गरिसकेका कैदीलाई तोकिएको अधिकारीले खुला कारागारमा बस्न अनुमति दिन सक्ने व्यवस्था छ । तर मानव बेचबिखन, जबर्जस्ती करणी, भ्रष्टाचारजस्ता गम्भीर मुद्दाका कैदीले सो सुविधा पाउने छैनन् ।

त्यस्तै, नयाँ मुलुकी अपराध कसुर निर्धारण तथा सजाय ऐन २०७४ मा सजाय तोकिएका कैदीलाई समाजसेवामूलक कार्यमा लगाउन सकिने, बेलुका वा साप्ताहिक रूपमा कारागारमा कैद भुक्तान गरी बस्न सकिने, खुला कारागारमा राख्न सकिने जस्ता व्यवस्था राखिएको छ । यद्यपि उल्लेखित प्रावधान लागू भइसकेका भने छैनन् ।

सामान्य सुधारबाहेक नेपालमा कारागार र कैदीको अवस्था जस्ताको तस्तै छ । खासै सुधार भएको पाइँदैन । मानिस अपराधमा संलग्न हुनुको पछाडिका आर्थिक, सामाजिक, मनोवैज्ञानिक कारणको बारेमा अध्ययन गर्ने गरिएको पाइँदैन । कैद भुक्तान गरेपछि सुध्रिनुको सट्टा मानिस अपराधी भएर कारागारबाट निस्किने गरेका कारण पटके कैदीको सङ्ख्या बढिरहेको पाइन्छ । कैद भुक्तान पश्चात समाजमा पुनस्र्थापना हुन नसक्दा फेरि कारागार फर्किएर जान चाहने मानिससमेत भेटिने गरेका छन् ।

अपराधमा संलग्न मानिस खोजी गरी दण्डित गर्नु मात्र आजको युगमा राज्यको दायित्व हुनु हँुदैन । अपराधको कारण खोजी गर्नुपर्छ । भ्रष्टाचारजन्य अपराधहरू नेताहरूको भ्रष्टचारजन्य आचरण, कम तलब, महङ्गीजस्ता कारणबाट भएको हुन सक्छ । गरिबी र चेतनाको अभावका कारण चोरी, वेश्यावृत्तिजस्ता अपराध बढेको हुन सक्छ । सामाजिक विकृति र रुढीवादी संस्कारका कारण जातीय र लैङ्गिक अपराध हुन सक्छ । त्यसैले राज्यले कडा कानुन बनाएर दण्डित गर्दैमा अपराध घट्दैन । अपराध नहुने वातावरण बनाउनु राज्यको मूल कार्य हो ।

अन्तमा कारागारलाई अपराधमा संलग्नलाई दण्डित गर्ने ठाउँ सँगसँगै सुधारकेन्द्रको रूपमा समेत विकास गर्नुपर्दछ । तर विडम्वना नेपालका कारागार खुङ्खार अपराधी उत्पादन गर्ने थलोको रूपमा विकास हँुदैछन् ।