भान्सा क्यानाडाको, स्वाद नेपालकै

सहज बेला थियो भने हवाइ दूरीमा करिब ११ हजार किलोमिटर टाढा रहेको नेपाल पुग्न चाहे गाह्रो थिएन। प्रक्रिया मिलाएपछि झोली–तुम्बी बोकेर मातृभूमि पुग्न हतारो भइसक्थ्यो होला। तर महामारीको यो विकराल परिस्थितिका बीच फुत्त गइहाल्न चाहेर पनि सजिलो छैन।
कोरोना भाइरसबाट लाखौं संक्रमित भइरहेको, मृत्यु हुनेको संख्या छिन(छिनमै थपिइरहेको, हजारौंले रोजगारी गुमाइरहेको जस्ता दुःखलाग्दा कुराहरु सुन्दा कतिपयलाई आफ्नो मूल थलो जाऔं भन्ने लाग्नु स्वाभाविकै हो।
तर अवस्था बेग्लै छ। चाहँदैमा सोचेजस्तो भइहाल्ने परिस्थिति छैन। यो बेला आफ्नो मूल थलो, आफन्त, साथीभाइ, गाउँ–ठाउँको सम्झना झनै गाढा भएर आउँदोरहेछ। के गर्ने, मानिस सधैं एकै ठाउँ, एकै खाले दिनचर्यामा बाँधिएर बस्न सक्दोरहेनछ। जीविका, अवसर खोजीजस्ता कारणले यो भूगोलको कुन(कुन कुनामा पुगेर बस्नु परेको छ।
मानिस स्वभावैले अरू प्राणीभन्दा इर्ष्यालु र असन्तोषी हुन्छ। यही स्वभावका कारण अनेक आविष्कार गर्न सफल भएको हो। एक(दुई सफलतामा सन्तोष मानेर बसेको भए अचेल उपलब्ध धेरै भौतिक सुविधाहरू आविष्कारै पो हुँदैन थिए कि !
गाडी, हवाइजहाज, टेलिफोन, टेलिभिजन वातानुकूलित भवनहरु... आविष्कारका अनेक आयाम छन्। फलफूल तरकारी र अन्न लामो समयसम्म नसड्ने गरी राख्न सक्नु, हरितगृह बनाएर बेमौसमी फलफूल तरकारी र अन्न उत्पादन गर्नु। फरक–फरक वातावरणमा बस्ने जीवजन्तुलाई प्रकृति हेरी उनीहरुकै अनुकूलको कृतिम वातावरण सिर्जना गरेर राख्न सक्नु।
संसारभरि नै क्षणभरमा समाचार सम्प्रेषित गर्न सक्नु। एक ठाउँबाट अर्को ठाउँ क्षणमै पुग्न सक्नु, यस्ता धेरै उदाहरण छन्। मानिस सुख सयलका लागि अनेक आविष्कार गर्छ। तर पनि सन्तुष्ट हुन सक्दैन। अनगिन्ती आविष्कार भएका छन्। तर कहिलेकाहिँ विज्ञान बरदान हुनुको सट्टा अभिशाप बन्न पुग्छ। सबै मानिसलाई त्राहिमाम बनाउँदछ।
नेपालीहरुले पनि परिवर्तनका लागि केही न केही गरिरहेकै हुन्छौं। खेतीपाती गर्दा होस् वा पशुपालन अनि व्यापार गर्दा होस्। परिवर्तन र प्रगतिका खोजीमा मानिस एकै ठाउँ बसिरहन सक्दैन।

अरूको प्रगतिले मानिसमा इर्ष्या जन्माइदिन्छ। त्यही इर्ष्या प्रगतिको सूचक बन्दछ। सहज र सरल जीवन खोज्दै मानिसहरु हिमालबाट पहाड, पहाडबाट तराईमा स्थानान्तरण हुन्छन्। त्यसैगरी तराईबाट पहाड र उपत्यकामा स्थानान्तरण हुने गरेको पाइन्छ। मानिस बाँच्नका लागि जोहो गरिसकेपछि उन्नत जीवनको खोजीमा पनि ठाउँ परिवर्तन गरिरहन्छ।
यसको उदाहरण म आफैं पनि छु। पूर्वी नेपालको पहाडी जिल्ला पाँचथरबाट शुरु भएको जीवन अध्ययन क्रममा धरान हुँदै काठमाडौंसम्म आइपुग्यो। बाँच्नका लागि संघर्ष गर्ने क्रममा जीवनले थुप्रै आरोह–अवरोह पार गर्यो। बिभिन्न व्यापार व्यवसाय र रोजगारीका चरण पार गर्यो। त्यसपछि बल्लतल्ल काठमाडौंमा गाँस, बास र कपासको जोहो जुटाउने मेला बन्यो।

भौतिक आधारभूत आवश्यकता पूरा भए पनि ज्ञानआर्जन गर्ने र बिद्या आर्जन गर्ने भोकले सधैँ सताइरहन्थ्यो। यसै क्रममा ती भोकहरुलाई मेटाउने सपना साँचेर क्यानाडा स्थानान्तरण भएको पनि अठारौं वसन्त पूरा भइसकेका छन्।
क्यानाडाको भूमिमा पाइला राखेको करिब डेढ महिनामात्रै भएको थियो। एउटा बाल साहित्यिक कार्यक्रममा सहभागी हुने अवसर प्राप्त भयो।
त्यो कार्यक्रमका सहभागीमा विभिन्न देशबाट क्यानाडामा बसाईँ सरेका बाबुआमाबाट जन्मिएका बालवालिकाहरु थिए। ती बालवालिकाहरुले आफ्नै मातृभाषामा विभिन्न कविता, कथा, गजल मुक्तकहरु वाचन गरेर सुनाए। क्यानाडाको प्रथम भाषा अंग्रेजी र द्वितीय भाषा फ्रेन्च हो।
ती बालवालिकाले दुई भाषाका अतिरिक्त मातृभाषा पनि जानेको देख्दा मलाई गर्व लाग्यो। अभिभावकहरु र कार्यक्रमका आयोजकप्रति श्रद्धाले शिर झुक्यो। आफ्नो भाषा साहित्य र संस्कृतिका लागि केही गर्नुपर्छ भन्ने भावना अझ बलियो भयो।
नेपालमा हुँदा ’साहित्य सन्ध्या’ को हरेक महिनाको प्रथम शनिबार हुने कार्यक्रमले सहभागी हुने लत बसाइसकेको थियो। साहित्य सन्ध्यामा सहभागी हुने गरेको झण्डै दुई दशक भइसकेको रहेछ।
त्यसैको प्रेरणाले एउटा कविता संग्रह र एउटा बालकथा संग्रह प्रकाशन गरिसकेको थिएँ। विभिन्न पत्रपत्रिकामा साहित्यिक लेख र लिएका अन्तर्वार्ताहरु प्रकाशन भएका थिए। परदेशमा आएर विचलित हुन लागेको मनस्थिति र व्यस्तताले मुर्झाउन लागेको साहित्यको दीपलाई यो कार्यक्रमले बर्तन भर्यो।
बाल साहित्यिक कार्यक्रमले केही लेख्न र केही गर्न अभिप्रेरित गर्यो। क्यानाडाको राजधानी अटोवामा २००३ देखि २००७ सम्म भाषा शिक्षक भएर बालवालिकालाई नेपाली पढाएँ।
त्यसै समयमा बाल साहित्यका दुई कथा संग्रहहरु ‘पछुतो’ र ‘आकाशे परी’ अनि बाल गीत संग्रह ‘झिलिमिली ताराको’ नामक पुस्तकहरु जन्मिए। आफ्ना बालवालिकालाई नेपाली भाषा, साहित्य र संस्कृति नसिकाउने हो भने हाम्रो पहिचान लोप भएर जानेछ भन्ने मनमा लागिरहन्थ्यो।

आफ्नो भाषा र संस्कृतिका लागि केही गर्नुपर्छ भन्ने भावनाले झक्झक्याइरहन्थ्यो। २००४ मा अन्तर्राष्ट्रिय नेपाली साहित्य समाजका संस्थापक होमनाथ सुबेदीसँग सम्पर्क भयो। मोहन सिटौलासँग पनि कुरा भयो। क्यानाडामा अन्तर्राष्ट्रिय नेपाली साहित्यिक समाज (अनेसास) स्थापना गर्नुपर्यो।
नेपाली भाषा र साहित्यका लागि केही गर्नुपर्यो भन्दै उहाँहरुले पनि ऊर्जा थपिदिनुभयो। मेरै अध्यक्षतामा २००४ मे महिनामा अनेसास क्यानाडा स्थापना भयो। त्यसपछि देवकोटा जयन्ती, भानु जयन्ती, सिद्धिचरण, पारिजात, मोतीराम भट्टका जन्म दिन मनाउने र साहित्यिक कार्यक्रम गर्न सुरु गरियो।
यी कार्यक्रमहरुले साहित्य सन्ध्याको न्यास्रोमा मल्हम लगाउने काम गर्यो। सन् २००६ देखि २००८ सम्म अनेसास केन्द्रको महासचिव भएर नेपाली भाषा र साहित्यको सेवा गर्ने अवसर प्राप्त भयो।
२००३ देखि अटोवाको नेपाली भाषा कक्षामा शिक्षक भएर पढाउँदा आफ्नै प्रकारका समस्याहरु थिए।
एउटै कक्षामा विभिन्न उमेर समूहका विद्यार्थीलाई राखेर पढाउनु पर्ने। उनीहरुको ज्ञानको स्तर पनि फरक(फरक हुने। कोहीलाई क, खबाट शुरु गर्नुपर्ने हुन्थ्यो भने कोही राम्ररी लेखपढ गर्न सक्ने हुन्थे। एउटै कक्षामा राखेर एकजना शिक्षकले फरक–फरक तहका बच्चाहरुलाई पढाउनु भनेको निकै कठिन काम थियो।
फेरि आफ्ना बालबालिकाले केही सिक्न सकेनन् भने अभिभावकलाई पनि स्कुलप्रति मोह भंग हुन सक्थ्यो। के पढाउने, कति पढाउने पाठ्यक्रम थिएन । पाठ्यपुस्तक र पाठ्यक्रमबिना पठनपाठनले निर्दिष्ट उद्देश्य प्राप्त हुन सम्भव थिएन। पछि अन्योल सिर्जना हुन्थ्यो।
यो असहज परिस्थितिबारे अनेसासका पदाधिकारीबीच अन्तर्क्रिरया भयो। अनेसासको सक्रियतामा के(के पढाउने भन्ने गाइडलाइन तयार भयो। त्यसलाई अनेसासको प्रतिध्वनि भाग एक पुस्तकमा समावेश गरियो। यसरी आधारसम्म तयार भयो।
बालबालिकाहरु नेपाली कक्षामा आएर नेपाली भाषामात्र सिक्दैन थिए, नेपाली संस्कृति परम्परा चाडपर्वबारे सिक्नुका साथै नेपाली साथीहरु पनि बनाउँथे। नेपाली भाषामा भावना आदान प्रदान गर्दथे। बाल्यकालका साथीहरु भनेका जीवनभरि नै गहिरो स्मरण गराउने क्षण हो। अनेसासले देउसी भैलोको पनि शुरुवात गर्यो। दशैंबारे नाटक मञ्चन गर्यो।
बालबालिकाहरुले निकै मन लगाएर नाटकमा भूमिका निर्वाह गरे। मलाई २०१५ देखि २०१७ सम्म गैरआवासीय नेपाली संघ क्यानाडाका लागि उपाध्यक्ष हुने मौका जुर्यो। त्यसबेला समयमा भाषा साहित्य र प्रकाशन विभागको संयोजकको भूमिका निर्वाह गर्नुपर्यो। त्यही दुई बर्षको कार्यकालमा दुईवटा नेपाली र अंग्रेजी भाषाका क्यालेण्डर प्रकाशन भए। ती क्यालेन्डरहरु क्यानाडावासी नेपालीका घरका भित्ता–भित्तामा नेपाली संस्कृति झल्काउने तस्बिरसहित उपस्थित भए।
सोही समयमा प्रवासमा नेपाली शिक्षा नामक कक्षा १ देखि कक्षा चारसम्मको भाग एक र कक्षा पाँचदेखि कक्षा आठसम्मको भाग दुई किताब प्रकाशन भयो। यसको संयोजन र सम्पादन गर्ने अवसर प्राप्त भयो। तत्कालिन क्यानाडामा २२ वटा नेपाली कक्षाहरु सञ्चालनमा थिए। ती ठाउँका प्रतिनिधिहरुको संयोजन गरी उक्त किताबहरु प्रकाशन भए।

ती पुस्तकलाई सबै ठाउँमा पुर्याउने काम भयो। जसले नेपाली भाषालाई सहज र सरल ढंगले सिकाउन सहयोग पुर्याइरहेको छ। अहिले क्यानाडामा मात्र नभएर अमेरिका, जापान जर्मनी, अष्ट्रेलियामा पनि पुस्तकहरु लगेर पढाउन शुरु गरिएको छ।
अटवामा क्रेडिट कोर्सको नेपाली भाषा कक्षा नौदेखि १२ कक्षासम्मको पनि पढाइ हुन्छ। त्यस कक्षामा पनि नेपाली भाषा शिक्षक भएर पढाउने अवसर प्राप्त भयो। जसले गर्दा नेपालमा अनौपचारिक शिक्षाको प्रशिक्षक हुँदा संगालेको अनुभवले ठूलो सहयोग प्रदान गर्यो। प्रवासमा रहे पनि प्रत्येक दिन नेपालका सबै समाचारहरू नहेरेसम्म मनले मान्दैन।
नेपालमा केही प्राकृतिक विपत्तिहरु पर्दा कति दिनसम्म यो मन छटपटाइरहन्छ। हरेक दिनजसो नेपालमा रहने साथीहरु र प्रियजनहरुसँग कुरा भइरहन्छ। नेपालमा भारतले नाकाबन्दी गर्दा भारतीय राजदूतावासमा विरोधपत्र दिने र पार्लिलियामेण्ट हिलमा विरोधको र्यालीको आयोजना भएको थियो। उक्त कामको नेतृत्व गर्न पाएकामा गर्व बोध हुन्छ।
यसैगरी अफगानिस्तानमा १४ जना नेपालीहरुको हत्या हुँदा क्यानाडा सरकारलाई यथाशीघ्र पीडितहरुका परिवारहरुलाई सहयोग गर्नका लागि स्मरणपत्र दिएको बेलाको पनि यतिखेर सम्झना हुन्छ।
भारतले गौतम बुद्ध भारतमा जन्मिएका हुन् भनेर विश्वमा भ्रम छरिरहेको छ। नेपालबारे उत्तर अमेरिकावासीलाई धेरै जानकारी छैन। यी कुराहरुलाई ध्यानमा राखी सगरमाथाकी छोरी ‘डटर अफ एभरेष्ट’ बालकथा संग्रह अंग्रेजी भाषामा क्यानडामै प्रकाशन गरें।
यो पुस्तक अटवाका पुस्तकालयहरु, पुस्तक पसलहरु, च्याप्टर्स र अमेजनमा समेत राखेर नेपाललाई चिनाउने प्रयास गर्न पाउँदा गौरव अनुभूति हुन्छ। गैरआवासीय नेपालीहरुको संस्था केन्द्रको भाषा साहित्य विभागमा रहेर दुई बर्ष काम गर्दा विश्वभीका नेपाली कथाकारहरुका कथा संकलन गरी अन्तरदेशीय कथाहरुको संग्रह प्रज्ञा प्रतिष्ठानसँग सहकार्यमा प्रकाशन भयो।
नेपाली साहित्यलाई अरू भाषाका पाठकसम्म पुर्याउनका लागि उत्तर अमेरिकाका नेपाली कथाकारका कथा अंग्रेजी भाषामा अनुवाद गरी ‘डिष्टेण्ट रेज’ भन्ने पुस्तक प्रकाशन भयो। त्यसको समेत सम्पादनमा र प्रकाशनमा सहभागी हुन पाइयो।
प्रायः दुई–दुई बर्षमा आफन्त र मातृभूमिको मायाले डोर्याएर नेपाल पुर्याउँछ। क्यानाडाको करिब अठार बर्षको बसाईमा पनि पिज्जा बर्गर स्यान्डविच, पास्ताजस्ता क्यानेडियन खानाले मन जित्न सकेनन्।
आफ्नै दालभात रायोको साग आलुको तरकारी गुन्द्रुक र गोलभेँडाको अचारले जिब्रो रसाउँछ। हरेक दिन भान्सामा नेपाली स्वादकै राज छ। नेपाली पोशाक र टोपीकै गौरवगाथा गाउन मन लाग्छ।
सपनामा नेपालकै पहाड, पाखा र खोलानालाहरु आउँछन्। साहित्य सिर्जनामा पनि मातृभूमिकै सेरोफेरो हुन्छ। मेरा अनन्त यात्रा कथा संग्रह र बधशालाको डिस्को धून निवन्ध संग्रह यसैका प्रमाण हुन्।
सबै कृतिहरुमा नेपालकै उन्नति र प्रगतिका सपनाहरु जन्मिएका छन्, कुँदिएका छन्। तनमात्रै यो परदेशी भूमिमा छ, मन उतै छ, नशा–नशामा हरपल नेपाल बगिरहन्छ। नेपालटच डटकमबाट