एजेन्सीः पाकिस्तान, चीन र नेपालका साथ प्रायः भारतको सीमा विवाद भइरहन्छ । तर, यसपटक भारतका तीनै छिमेकी देशसँग एकसाथ बल्झिएको सीमा विवाद ठूलो चुनौती बनेको छ ।

पछिल्लो घटना हो चीनसँगको, जहाँको विवादमा वार्ता हुनै लाग्दा झडपसम्म हुन पुग्यो । भारतीय सेनाका अनुसार भारत(चीन सीमामा पर्ने गलवान उपत्यकामा सोमबार राति दुवै देशका सेनाबीच ठूलो संघर्ष भएको थियो । संघर्षमा भारतका २० सैनिक मारिएका छन् । भारतले उक्त झडपमा चीनतर्फ पनि नोक्सान भएको दाबी गरिरहेको छ ।
तर, चीनले अहिलेसम्म पनि यसबारे कुनै आधिकारिक बयान जारी गरेको छैन । यो घटनापछि दुवै देशका बीचमा तनाव झन् बढेको छ । अक्साई क्षेत्रमा दुवै देशबीच लामो समयदेखि विवाद छ । चीनले विवादित क्षेत्र अक्साईको चीनस्थित गलवान उपत्यकामा भारतले रक्षासम्बन्धी गैरकानुनी निर्माण गरिरहेको आरोप लगाएको छ । यसपछि दुवै देशले सीमामा सैनिक संख्या बढाउन सुरु गरेका थिए ।

नेपाल र पाकिस्तानसँग टकराव
हालै भारतका तर्फबाट नेपाल सीमानजिक सडक निर्माणको कामका कारण तनाव बढेको छ । कालापानी, लिम्पियाधुरा र लिपुलेकका विषयमा दुवै देशबीच टकराव छ ।

अनुच्छेद ३७० हटाएपछि भारतले जारी गरेको राजनीतिक नक्सामा विवादित भूमिलाई भारतले आफ्नो देशमा गाभेको नेपालको भनाइ छ । यसपछि नेपालले तीनवटै क्षेत्र आफ्नो भन्दै देशको नयाँ नक्सा प्रकाशित गरेको छ । नक्सालाई नेपाली संसद्को प्रतिनिधिसभाले पारित गरिसकेको छ ।

भारत र पाकिस्तानबीच पनि काश्मीरका विषयमा लामो समयदेखि तनाव छ । गत वर्ष काश्मीरबाट अनुच्छेद ३७० हटाइएपछि दुवै देशबीचको सम्बन्ध झन् बिग्रिएको छ । गिलगित-बलुचिस्तानमा चुनाव गराउने विषयमा पाकिस्तानको सुप्रिम कोर्टले आदेश दिएपछि भारतले आपत्ति जनाएको थियो ।

त्यसपछि भारतले न्युज च्यानलहरुमा पाकिस्तान प्रशासित काश्मीर (पीओके) को मौसमबारे जानकारी दिन सुरु गरेको थियो । जवाफमा पाकिस्तानी रेडियोमा भारत प्रशासित काश्मीरको मौसम विवरण प्रशारित हुन सुरु भएको थियो ।

भरत यसरी तीन छिमेकी देशसँग सीमा विवादमा जुधिरहेको छ । भारतका गृहमन्त्री राजनाथ सिंहले नेपालका साथ ‘रोटी-बेटीको सम्बन्ध’ रहेको भन्दै आपसी छलफलका माध्यमबाट समस्या समाधान गरिने बताएका छन् । उनको प्रतिक्रियापछि पनि नेपालको दृष्टिकोणमा कुनै परिवर्तन भने आएको छैन ।

उता सीएए र एनआरसीका विषयमा बंगलादेशसँग पनि भारतको सम्बन्धमा चिसोपन आएको छ । नागरिकता कानुनको विरोधमा भएको प्रदर्शनका दौरान बंगलादेशका विदेशमन्त्री अब्दुल मोमिन र गृहमन्त्री असद उज्जमान खानले आफ्नो भारत भ्रमण रद्द गरेका थिए ।

कोरोना भाइरसविरुद्धको लडाइँ र खस्किँदो अर्थ व्यवस्थाका बीच सीमामा छिमेकीसँगको तनाव भारतका लागि एक गम्भीर स्थिति बनिसकेको छ । परिस्थितिहरु कसरी निर्माण भए र परिस्थितिको सामना भारतका लागि कति चुनौतीपूर्ण होला ?

तीन छिमेकीसँग एकसाथ संघर्ष किन ?
अंग्रेजी अखबार ‘इन्डियन एक्सप्रेस’ सँग रक्षा मामिलका जानकार सुशान्त सिंहले यसलाई भारतको विदेशनीतिको परीक्षाको घडी भनेका छन् । तीनै देशसँग लामो समयदेखि विवाद भए पनि अहिले विवादको स्थितिमा तीव्रता आएको उनको भनाइ छ ।

सिंहले भनेका छन्, “पाकिस्तानका साथ नियन्त्रण रेखामा जुन स्थिति छ त्यो विगत ३० वर्षदेखि चलिरहेको छ । २०१५र०१६ सम्म केही हदसम्म स्थिति सामान्य भएको थियो । तर त्यसपछि सम्बन्ध खराब नै रह्‍यो । सीमा क्षेत्रमा लगातार गोलीबारी हुँदै आएको छ । दुवै देशबीच लामो समयदेखि राम्रो सम्बन्ध देखिएको छैन । उनीहरुको घरेलु राजनीतिमा पनि आपसी विवाद मुद्दा बनिदिन्छ ।”

चीनका साथ भारतको यसअघिका विवाद हलुका र सामान्य भए पनि यस पटकको विवाद अत्यन्तै व्यापक बनेको उनको भनाइ छ । “झन्डै दुई-तीन सय किलोमिटरको दायराका विषयमा विवाद चुलिएको छ । जहाँ चीन बसेको छ, त्यहाँ पहिले उसको उपस्थिति थिएन । भारत उक्त क्षेत्रलाई आफ्नो भूमि भन्छ,” रक्षा मामिलाका जानकार सुशान्त सिंहले भनेका छन्, “भारतले चीनसँगको तनाव बढोस् भन्ने चाहन्‍न । तर, सैनिक मारिएपछि भारतका लागि चुप रहनु मुस्किल हुन्छ । यस्तो अवस्थामा दुवै देशबीच छलफल प्रभावित हुनु स्वाभाविक हो ।”

त्यस्तै नेपालको कुरा गर्दा दुवै देशका बीचमा अत्यन्तै सुमधुर सम्बन्ध छ । तर, विगत केही वर्षदेखि दुवै देशबीच तनाव देखिएको छ । जवाहरलाल नेहरू युनिभर्सिटीका पूर्वप्रोफेसर र अन्तर्राष्ट्रिय मामिलका जानकार एसडी मुनीका अनुसार भारतले २०१५ मा नेपालविरुद्ध नाकाबन्दी (ब्लकेड) गरेदेखि सम्बन्ध बिग्रिन सुरु भएको बताउँछन् । नेपालको प्रस्तुतिका पछि चीनको प्रोत्साहन हुन सक्छ । नेपालको प्रायः जसो चीनतर्फ झुकाव रहन्छ ।

चीन दक्षिण एसियामा आफ्नो प्रभाव बढाउन चाहन्छ । त्यसका लागि उसले आफ्नो आर्थिक संसाधनहरु र कूटनीतिको मद्दत लिन्छ । २०१५ बाट भारत र नेपालबीच अत्यन्तै मनमुटाव छ । जसको फाइदा चीनले उठाएको छ ।

एसडी मुनी भन्छन्, “नेपालमाथि चीनको नजर पुरानो हो । चीनका पहिलो कम्युनिस्ट नेता र संस्थापक माओत्से तुङले तिब्बतलाई आफ्नो देशको हत्केला र लद्दाख, नेपाल, भुटान, सिक्किम तथा अरुणाचल प्रदेशलाई पाँच औंला भनेका थिए । उनले हत्केलालाई त आफूहरुले लिइसकेको र अब पाँच औंलालाई पनि स्वतन्त्र गर्नुपर्छ भन्थे । आजको समयमा क्षेत्रीय विस्तार गर्न गाह्रो भएका कारण चीन यी क्षेत्रहरुमा आफ्नो प्रभाव बढाएर विस्तार गर्न चाहन्छ ।”

नेपालमा एक नयाँ राष्ट्रवाद उत्पन्‍न भएको र जसको ठूलो अंश भारत विरोधी भएको उनको दाबी छ । “नेपालको राजनीतिक कारण पनि र बाहिरी वातावरण पनि त्यस्तो छ । चीनको प्रभाव, नेपाली प्रधानमन्त्री केपी ओलीको चीनप्रतिको झुकाव र भारत विरोधी लहर, यस्ता कैयौं कारण छन् जसले विवाद बढेको छ,” मुनीले भनेका छन् ।

अब के होला ?
चीनका साथ सीमा क्षेत्रमा उत्पन्‍न तनाव अत्यन्तै गम्भीर भएको जानकारहरुको भनाइ छ । १९६२ पछि लद्दाखमा दुवै देशका सेनामा कसैको पनि मृत्यु भएको थिएन । अरुणाचल प्रदेश र सिक्किममा जो घटनाहरु भए, त्यसमा पनि १९७५ पछि दुवै तर्फ सैनिकको मृत्यु भएको छैन ।

अब लद्दाखमा भारतीय जवानहरुको मृत्यु हुनु एक अत्यन्तै गम्भीर र तनावपूर्ण अवस्था हो । यसले भारत र चीनबीच भइरहेको छलफलमा नकारात्मक असर पर्नेछ ।

“भारतले तीनै देशका लागि अलग-अलग प्रकारले वार्ता सुरु गर्नुपर्छ । नेपालको मामिलामा भारतसँग जुन प्रमाण छन् ती ठोस र मजबुत छन् । कैयौं प्रमाणले नेपाली पक्ष कमजोर लाग्छ । यस्तोमा भारतले नेपालका साथ वार्ता गर्नुपर्छ,” एसडी मुनी भन्छन्, “त्यस्तै चीनका साथ पनि वार्ता गरेर जमिनीस्तरमा मजबुत रहनुपर्छ । पाकिस्तानका साथ हाम्रो पुरानो झगडा हो । तीनैका लागि अलग-अलग तरिका अपनाउनु पर्नेछ ।”

सुशान्त सिंह पनि भारतसँग चुलिएको अन्य देशहरुको विवादलाई राजनीतिक रुपमा समाधान गर्न सकिने मुद्दा मान्छन् । अहिले चीनका साथ सैन्यस्तरमा भइरहेको वार्ताले पछिल्लो विवादको मुद्दा समाधान नगर्ने उनको भनाइ छ । “यो राजनीतिक र कूटनीतिक स्तरमामात्रै समाधान हुनसक्छ,” सिंहले भने । बीबीसी