धरानः धरान उपमहानगरपालीका वडा नं. ५ देवीगाँउका आइसा दर्नाल र विनिशा विश्वकर्मा कक्षा ८ मा शिक्षा सदन विद्यालय अध्ययन गर्दछन् । कोरोना महामारीलाई मध्यनजर गर्दै सरकारी तथा गैर–सरकारी शैक्षिक सस्थाहरुले दुर शिक्षाको माध्यमबाट शैक्षिक क्रियाकलाप संचालन गर्दै आइरहेका छन । यी दुई विद्यार्थीलाई अनलाइन क्लास (दुर शिक्षा)को बारे केही थाहा छैन । कारण उनिहरुसँग मोवाइल, टेलिभिजन र इन्टरनेट छैन ।
विनिशा विश्वकर्मा भन्छिन्, –‘पढाइ हुँदैछ भन्ने सुनेको छु तर मसँग मोवाइल छैन, कसरी पढ्नुपर्ने हो केहि थाहा छैन ।’ सामान्य परिवारका उनीहरुका बुवा निर्माण क्षेत्रमा काम गर्दछन । उनिहरुले पाउने ज्यालाले जिविकोपार्जन गर्न मात्र ठिक हुन्छ । उनीहरु त उदाहरण मात्रै हुन । धरान मै पनि उनीहरु जस्ता धेरै विद्यार्थीको हातमा अनलाइन कक्षा (दुर शिक्षा)का लागी चाहिने मोवाइल, टेलिभिजन र इन्टरनेट छैन । धरान जस्तो विकसित शहरको अवस्था यस्तो छ भने पहाड, हिमालका ग्रामिण क्षेत्रको अवस्था के होला ? जहाँ इन्टरनेट प्रायोग गर्न सक्नेका लागि पनि सहज रुपमा उपलब्ध हुँदैन ।
अहिले अनलाइन कक्षा (दुर शिक्षा) अभिावाक र विद्यार्थीका लागी समस्याको रुपमा आएको छ । धेरै जसो विद्यार्थीको हातमा अनलाइन क्लास लागी चााहिने साधनहरु मेवाइल, कम्प्युटर इन्टरनेट केही छैन । नहुनेहरुमा यसको व्यवस्थापन कसरी गर्ने भन्ने टाउको दुखाइको विषय बनेको छ । अर्कोतिर भएकाहरुमा पनि अनलाइन क्लासले गर्दा मोवाइल कम्प्युटरमा विद्यार्थीहरुको लत वसी नकारात्मक असर परेको पाइन्छ ।
शिक्षा सदन विद्यालयका प्रध्यानाध्यापक अमर वस्नेतका अनुसार विद्यालयले नै कक्षा ८ देखी १० सम्म अनलाइन कक्षा संचालन गर्दै आइरहेको छ । उनका अनुसार पहिले केहि विद्यार्थी पढ्दै थिए पछि उनिहरु पनि घट्दै गएका छन । धेरै अभिभावहरु दैनिक ज्यालादारी गरेर जिविकोपार्जन गर्ने विकट क्षेत्रका रहेका छन । त्यसले गर्दा अनलाइन कक्षा संचाालन प्रभावकारी छैन । उनी भन्छन ‘– यो लकडाउन भाद्रसम्म भएपनि मेहनत गरेर लाग्ने हो भने शैक्षिक शत्रलाई कम नै असर पर्छ ।’ त्यसैले अनलाइन कक्षा प्रभावकारी नभएर हुँदैछ भनने मात्र हो ।
त्यस्तै शिक्षा निकेतन विद्यालयका प्रध्यानाध्यापक उमेश गुरागाँई भन्छन् –‘ कुल विद्यार्र्थीको २० प्रतिशत मात्र अनलाइन कक्षामा सहभागी भएका छन । कसरी सफल भयो भन्ने , धेरै विद्यार्थीसँग मोवाइल इन्टरनेट छैन । अनि कसरी अनलाइन शिक्षा संचालन गर्नु । हामीले त सबैलाई समान शिक्षा दिनु प¥यो ।’ प्रभावकारिता कम भएपनि केहि नेट कम्प्युटर हुने अभिभावकहरुले वालवच्चा पढ्न मान्दैनन यसले केहि सहज भएका छन भने धेरै जसो अभिभावकसग सम्पर्क नै हुन नसकेको प्रध्यानाध्यापक गुरगाँईले बताए ।
त्रिभुवन बिश्वविद्यालयका सह–प्राध्यापक तथा महेन्द्र बहुमुखी क्याम्पस अंगे्रजी विभाग प्रमुख ज्ञानेश्वर झा भन्छन्– ‘समथिङ इज वेटर देन नो थिङ’ मात्र हो । सैंद्धान्तिक रुपमा वताउनका लागि ठिकै होला तर गुणस्तरिय सिकाइ हुँदैन । स्नातकोत्तर तहका विद्यार्थीमा त खासै प्रभावकारी भएको छैन सानो कक्षामा के हुन्छ ?’
त्रिभुवन विश्वविद्यालयका उप–प्राध्यापक मोहन पोख्रेल भन्छन,– ‘विकसित मुलुकमा सफल भएपनि नेपालमा यसको प्रभाव कम रहको छ ।’ धरान जस्तो विकसित भनिएको शहरमा ३० प्रतिशत मात्र विद्यार्थी सहभागिता देखिन्छ । कम सहभागिता नै प्रभावकारी होइन भने पठनपाठन के प्रभावकारी हुन्छ ? उनको प्रश्न छ । उनी भन्छन् –‘नेपालमा दुर शिक्षा आकाशको फल आँखा तरि मर’ भने जस्तै भयोे ।’ तर पछि व्यवस्थापन गर्दै जाने हो भने राम्रो हुुन्छ ।’
नवोदय यु एन कलेजका संचालक तथा प्रध्यानाध्यापक डम्वर कुमार तुम्वाफो भन्छन–‘ अहिले हामीले सबै कक्षा स्कुलदेखी कलेजसम्म संचालन गरेका छौँ । यसको प्रभावकारिता कम छ । कति विद्यार्थीहरु पहाडतिरका छन् । लकडाउनका कारण स्कुल तथा कलेज बन्द भएपछि उनिहरु घर गएका हुन् । यहाँ भएकासँग पनि पर्याप्त इन्टरनेट छैन । कतिको त मोवाइल पनि छैन । अनि कसरी प्रभावकारी हुन्छ अनलाइन शिक्षा ? उनको प्रश्न छ । । उनी भन्छन,– ‘ अहिलेको अनलाइन शिक्षा वर्तमान परिस्थितीमा नहुनु मामा भन्दा कानो मामा बेश ’ मात्र हो ।’
केहि हुनेखाने परिवारका विद्यार्र्थीहरुलाई प्रयाप्त मात्रामा पढ्नका लागि लगानी गर्लान तर सामान्य परिवारका अहिले के खाउ भरे के खाउ भन्ने समस्या भएको वेला मोवाइल, कम्प्युटर इन्टरनेट खरिद गरेर पढाउन नसक्ने अवस्था रहेको वताउँछन धेरै जसो अभिभावकहरु । सरकारी स्कुल पढ्ने नगन्य विद्यार्थीसँग मात्र अनलाइन क्लासका लागि चाहिने साधन छ । त्यो पनि मोवाइल । मोवाइल मात्र भएर हुँदैन । इन्टरनेट छैन । डाटा प्याकदेखि कति पढ्न सकिन्छ ? त्यसैले गर्दा अहिले नेपालमा अनलाइन कक्षाले शिक्षामा विभेद मात्रै गरेको बताउछन्, धरान ५ अभिभावक सरोज खनाल । उनि मात्रै होइन, जनता बहुमुखी क्याम्पसमा स्नातकोत्तर तहमा अध्ययनरत गोपाल विश्वकर्मा भन्छन्– ‘देविगाँउका धेरैका घरमा टिभिसम्म छैन । इन्टरनेट त परै राखांै । अनलाइन क्लास अभ्यास गर्नु राम्रो हो । अहिले नै कार्यन्वयनमा लिएर अगाडी बढाउनु अन्यायपुर्ण हुन्छ ।’
कोरोना भाइरसले मानवीय, आर्थिक, सामाजिकलगायतका प्राय क्षेत्रमा प्रभाव परेको छ । मानिसको नैसर्गिक अधिकारको रूपमा रहेको शिक्षा क्षेत्र पनि योबाट अछुतो रहेन । नयाँ शैक्षिक सत्र सुरू भई कक्षा सञ्चालन हुने समयमा कोरोना भाइरसका कारण सुरुवात नै हुन सकेन । कतिपय शिक्षण संस्थाले अनलाइन क्लास सञ्चालन गरेको भए तापनि ग्रामीण क्षेत्रमा सबैको इन्टरनेट सेवाको पहुँच छैन । लकडाउनको समयमा कतिपय शैक्षिक संस्थाहरुले अनलाइन कक्षा सुरुवात गरेका छन भने त्यो पढाए वापत शुल्क लिन पाउनुपर्छ भनेर सरकारसग माग गरिरहेका छन । अनलाइन क्लासको प्रभावकारिता कम भएको वेला शुल्क तिरेर अनलाइन क्लास पढाउनु भन्दा पनि अभिभाावकहरुले वालवालिकलाई आफ्नो क्षेत्रमा सानो समुह बनाएर टिउसन पढाउँदा प्रभावकारी हुने देखिएको अभिभावक सुशिला शर्मा बताउछिन् ।