“म आफैँ भिगन भएको हुँदा मलाई मह खाएको धेरै याद आउँछ,” मेलीबायो कम्पनीका प्रमुख कार्यकारी एवम् सहसंस्थापक डेर्को मेन्डिक बताउँछन् । ‘भिगनिजम’ भन्नाले एक किसिमको शाकाहारी डायट हो जसमा मासु, अण्डा, डेरीका उत्पादनलगायत जीवजन्तुबाट प्राप्त कुनै पनि पदार्थले बनेको खाना खाइँदैन ।

त्यसैले पनि भिगनहरुले केही विशेष खानेकुराहरु छुटाउनु अनौठो कुरा होइन तर मेन्डिकले खोजेको यसको समाधान भने आश्चर्यजनक छ । जसमा प्राकृतिक महसँग प्रत्येक ‘मोलिक्युल’ अर्थात कणमा हुबहु मेल खाने किसिमको कृत्रिम मह बिनामौरीको सहायता बनाउने उनको योजना छ । उनी भन्छन्, “हामीले मह कसरी बन्छ भनेर हे¥यौँ भने पहिले मौरीहरुले यसमा फुलबाट रस र ‘पोलन’ संकलन गर्छन् अनि त्यसैलाई महमा परिणत गर्न चाका बनाउँछन् जसमा फ्रुक्टोज र ग्लुकोज हुन्छ । हामी यही प्रक्रिया ल्याबमा अपनाउन जादैछौँ । चाका बनाउनका लागि चाहिँ हामीले सुक्ष्मजीवाणकाुे प्रयोग गर्नेछौँ ।” पछिल्ला केही वर्ष मासु र डेरी उत्पादनको बिरुवामा आधारित खाद्य विकल्प लोकप्रिय बन्दै गएको छ । तर धेरैका लागि ती विकल्पहरुको स्वाद सोचेजस्तो नहुने र निर्माण प्रक्रिया पनि सहज नहुने समस्या रहँदै आएको छ । अहिले मेलीबायो जस्ता स्टार्ट–अप कम्पनीहरुले लामो समय स्टोर गर्ने पद्धति, ‘फर्मेन्टेसन’ मार्फत भिगनका लागि उपयुक्त खाद्य वस्तु उत्पादन गर्न सुरु गरेका छन् जुन जैविक रुपमा वास्तविक खानेकुरा जस्तै हुनेछ ।

फर्मेन्टेसनको प्रक्रियाबाट सुक्ष्म जिवाणुहरुले ‘फुड सप्लाइ’ लाई पचाएर त्यसैबाट उपयोगी वस्तुजस्तै ‘यिस्ट’ निस्कासन गर्न सक्छन् । यस किसिमको यिस्टलाई प्रायः चिनी राखेर मदिरा मिसाइ बियर बनाउने गरिन्छ । तर सुक्ष्म जिवाणुलाई ध्यानपूर्वक प्रयोग गर्ने हो भने त्यही यिस्टलाई अर्कै खाद्यान्न दिइ, फरक किसिमको उत्पादन निस्कासन गर्न सकिन्छ । जस्तै महदेखि अण्डाको सेतो भाग र दूधसम्म निकाल्न सकिने विज्ञहरु बताउँछन् । यो तरिका अपनाइरहेको एउटा कम्पनी हो लन्डनको ‘बेटर डेरी’ । यो स्टार्टअप कम्पनीले यिस्टमार्फत दूध र चिज विकसित गराइरहेको छ । कम्पनीका प्रमुख जिवन नागराजा भन्छन्, “यसमा यिस्टलाई बियर निकाले जसरी नै प्रयोग गरि काम गर्न सकिन्छ । त्यसैले अन्तिम उत्पादन हामीले चाहेअनुसारको हुन्छ ।” उनका अनुसार यो प्रविधिमा यिस्टलाई आफ्नो इच्छाको निष्कर्षमा पु¥याउन त्यसलाई त्यही अनुरुप खाना खुवाउने अनि डेरीमा परिणत गर्न सकिन्छ । यस प्रविधिको प्रयोग गरेर अण्डाको सेतो भागजस्तो खाद्य उत्पादन गरिँदै आएको छ । हाल स्यानफ्रान्सिस्कोमा रहेको क्लारा फुड्सले यसलाई ठूलो स्तरमा उत्पादन गर्न लाग्दैछ र २०२८ सम्म विश्वकै सबैभन्दा ठूलो अण्डाको प्रोटिन उत्पादक बन्ने लक्ष्य राखेको छ ।

कम्पनीका सहसंस्थापक अर्टुरो एलिजोन्डो भन्छन्, “हाम्रो फर्मेन्टेसन प्रक्रियामार्फत खानेकुराको स्वाद, स्वरुप र उपयोगिता सबै नियन्त्रण गराइ जीवबाट प्राप्त अण्डासरह नै पोषणको काम गर्न सक्ने समेत बनाउन सकिन्छ ।” यस्ता उत्पादनले भिगनहरुलाई खुसी बनाउनुका साथै वातावरणलाई पनि फाइदा पु¥याउने उनले बताए । संयुक्त राष्ट्र संघको खाद्य तथा कृषि संगठनका अनुसार मासु र डेरीका कारण मात्र विश्वमा १४.५ प्रतिशत कार्बन उत्सर्जन हुँदै आएको छ । त्यस्तै महप्रति बढ्दो विश्वव्यापी चासोका कारण त्यसले धेरै प्रजातिहरुलाई हानि पु¥याइरहेको पनि मेन्डिक बताउँछन् । उनले थप भने, “व्यवसायिक मौरी पालनमा एकै किसिमको प्रजातिलाई मात्र बढी महत्व दिइने र फाइदा पुग्ने हुँदा यसले सक्रिय रुपमा जंगली अनि स्थानीय प्रजातिसँग लड्नुपर्ने हुन्छ जसले अन्य प्रजातिलाई हानि पु¥याउन सक्छ ।”

उनले फेरि भने, “बजारमा अहिले बिक्री हुने महसँग सम्बन्धित सामग्रीमा दुई तिहाइ मह आफैँ छ र बाँकी चाहिँ अन्य उद्योग जस्तै खाद्य, वेभरेज, कस्मेटिक्स अनि फर्माले पनि आफ्ना उत्पादनमा मौरीको मह प्रयोग गर्छन् । त्यसैले हामी व्यवसायिक कम्पनी भएकाले पनि सुरुवातमा बिजनेस–टु–बिजनेस मोडल नै अपनाउनुपर्ने हुन्छ । हामीसँग अहिले नै १५ बढी अमेरिकी कम्पनीहरुले सहकार्य गर्न हस्ताक्षर गरिसकेका छन् ।” यसलाई विश्वकै पहिलो ‘बायो–आइडेन्टिकल’ अर्थात् जैविक हिसाबले हुबहु उस्तै कृत्रिम डेरी उत्पादन भनिएको छ । मेलीबायोले वर्षको अन्त्यसम्म डेलिभरी सुरु गरिसक्ने अपेक्षा गरिएको छ । बेटर डेरीको पनि त्यही रणनीति छ । व्यवसायीकरणको हिसाबले यो कम्पनी केही पछि भए पनि ठूलो स्तरमा यसको उत्पादन गर्न सक्ने यसले विश्वास जनाएको छ र रेस्टुरेन्ट चेनलाई बिक्री गर्न लाग्दैछ । नागराजा भन्छन्, “यदि तपाईँले पिज्जा हट या मेक डोनाल्ड्स जस्ता कम्पनीको उदाहरण लिने हो भने, उनीहरुको एउटा चिजलाई पगाल्ने तरिकासमेत छुट्टै या विशेष किसिमको हुन्छ । र त्यही किसिमले पगाल्न मिल्ने ‘भिगन चिज’ पाउन अत्यन्तै कठिन हुन्छ ।”

तर यस्ता उत्पादनको व्यवसायीकरणमा एउटा समस्या भनेको नामाकरण हो । किनकि यसलाई वास्तविक अण्डा, दूध या मह भन्न सकिँदैन । तर कम्पनीहरुले आधिकारिक निकायले ती उत्पादनलाई असली समान नै हेर्ने अपेक्षा गरेका छन् । नागराजा भन्छन्, “यसका सबै जैविक कणहरु वास्तविक उत्पादनको हुबहु भएको हुँदा यो स्वादमा पनि त्यस्तै नै हुनुपर्छ ।” यसरी फर्मेन्टेसनले वास्तविक खाद्य उत्पादन समान कृत्रिम खाद्यान्न निर्माण गर्ने अवसर दिलाएको छ । जस्तै यो प्रविधि मार्फत ‘मानुका हनि’ को हुबहु कृत्रिम रुप बनाउन नसकिने कुनै कारण छैन । मानुकामा धेरै थरीका स्वास्थ्य लाभ हुने दाबी गरिन्छ र त्यसको मूल्य साधारण महभन्दा १०० गुणा बढी छ । दूध र चिजसँग पनि यस्ता अवसर छन् । नागराजा भन्छन्, “यसो गर्दा हामीले उत्पादनमा ल्याक्टोज हालिराख्नु पर्दैन । हामीले त्यसलाई अर्कै प्रकारको सुगरले प्रतिस्थापन गर्नेछौँ । त्यो मानिसहरुका लागि पचाउन एकदमै सजिलो हुन्छ ।” यसका साथै भिगनहरुले फेरि महको स्वाद लिन पाउनेछन् जुन पनि धेरै खुसीको कुरा भएको उनले बताए । -बीबीसीबाट