इटहरीः समय परिवर्तन भइरह्यो, साथी संगत परिवर्तन भयो तर परिवर्तन भएनन् इटहरीका रामचन्द्र । जतिवेला उनि बुझ्ने भएका थिए इटहरीका रोडमा बयलगाडा चल्थ्यो । एकादुई घरहरु थिए ती पनि सिमेन्ट इटाले बनेका घरहरु भेटिन हम्मेपथ्र्यो भित्री बस्तीमा फुसका घर थिए बाहिरि बस्तीमा जस्तापाता लगाएका घरहरु । हेर्दा हेर्दै इटहरी फेरियो, एकादुई गाडी गुड्न थाले । पहिला पहिला एक घण्टामा मुस्किलले एउटा बस आउँथ्यो त्यो पनि सरकारी, अहिलेको जस्तो होइन अनौठो प्रकृतिको बस थियो समयसँगै बसका डिजाइनहरु फेरिए नयाँ नयाँ डिजाइन र आकार प्रकारका गाडी चल्न थाले यी सबै कुराको जिउँदा साची हुन् रामचन्द्र हरिजन ।
उमेर, हेराई र बुझाईमा रामचन्द्र भन्दा लामो अनुभव अरुसँग छ तर रामचन्द्रले इटहरीको चोकैमा बसेर इटहरीलाई लामो अध्ययन गरेका छन् र बुझेका पनि छन् ।रामचन्द्रले इटहरी चोकमा बसेर यहाँको विकास र इतिहासको अवलोकन गरेको झण्डै ३५ बर्ष भएछ अनि उनको उमेर भने अहिले ५ दशकबाट उकालो लाग्न लागेको छ ।
नागरिक समाज इटहरीका अध्यक्ष राजु केसीले रामचन्द्रको बारेमा आफ्नो सामाजिक संजालमा २ शव्द हालेपछि हामीले रामचन्द्रलाई भेट्ने योजना बनायौँ । योजना अनुरुप नै भेटिए उनि जसको दैनिकी इटहरी चोकमै बित्छ विहान झण्डै ९ बजेदेखि साँझ ६ बजेसम्म । इटहरीचोकको विराटनगरलाईनको मुखैमा छ देव मेडिकल, हो त्यहि मेडिकलको पश्चिमपट्टि विश्व स्टेशनरीको अगाडी बस्छन् रामचन्द्र हरिजन अर्थात रामचन्द्र चमार ।
रामचन्द्रको पुर्खौली पेशा हो जुत्ता सिलाउने पेशा, उनका बुवाले पनि इटहरी चोकमै जुत्ता सिलाउँने काम गर्थे र उनि पनि पुर्खौली पेशालाई निरन्तरता दिइरहेका छन् करिव ३५ बर्षदेखि । हरिजनले इटहरी चोकमा जुत्ताको मर्मत गर्न थालेको १६ बर्षको उमेरदेखि रहेछ उनका दाजु पनि त्यहि पेशा गर्थे तर अहिले वृद्ध भए घरमै बस्छन् । बुवा आमाले संसार छाडेर गएको पनि निकै बर्ष वितेछ । रामचन्द्रको गुजारा भने जुत्ता सिलाएरै चलिरहेका छ । विहान देखि बेलुका सम्म चोकमा बस्दा दैनिक ६ सय देखि हजार रुपैँया सम्म कमाउन उनि, त्यहि कमाईले १ छोरा र तीन छोरीलाई हुर्काउन मद्धत गरेको रहेछ । “आफु पहाडे समुदायमा बस्ने भएको हुनाले फरक दिनचर्या चल्छ मेरो घरमा ”रामचन्द्र भन्दै थिए ।
रामचन्द्रले आफ्ना तीन छोरीको भर्खरै बिहादान सकेका रहेछन् । “तीनै जना छोरीको मागी विवाह भयो त्यो पनि पहाडे शैलीमै” रामचन्द्रले हामीलाई सुनाए । समुदाय अनुसार विवाह गर्न पनि निकै गाह्रो छ दाईजो भनेजत्तिनै ठिक पार्नुपर्छ तर आफुले सकेजत्तिको दाईजो दिएर राम्रै तरिकाले छोरीहरुको विवाहदान सम्पन्न गरेको हरिजन बताउँछन् । समाजमा पछि थियो उनको समुदाय अनि परिवारमा गरिवी त्यहि भएर पनि होला रामचन्द्रले पढ्न पाएनन् आफुले पढ्न नपाएपनि ४ छोराछोरीलाई एसएलसी सरहको शिक्षा सबैलाई दिएका रहेछन् । अहिले छोराको विवाह गर्न बाँकी छ । एसएलसी सम्मको शिक्षा सकाएपछि जेसिवी चलाउने सिप सिकाएका रहेछन् रामचन्द्रले आफ्नो छोरालाई , अहिले छोरा रन्जित हरिजन लाइसेन्स निकाल्ने तयारीमा छन् ।
पछिल्लो समय पुर्खौली पेशाबाट बाहिरिने क्रम पनि चलिरहेको छ अव भोलीको पुस्ताले यो काम गर्दैन त्यो रामचन्द्रलाई राम्ररी थाहा छ । पहिलेको तुलनामा अहिले पनि जुत्ता सिलाउने काम गर्नेहरुको संख्या घटिसकेको छ । रामचन्द्रका अनुसार पहिला इटहरी चोकमा लहरै २५ देखि ३० जनाको संख्यामा नेपालीहरु नै जुत्ता मर्मतगर्नेहरु हुन्थे अहिले त्यसको आधा संख्या पनि छैन । झनै नेपालीहरु त खै किन हो यो पेशामा लाग्दै छाडेका छन् । अहिले ७ ÷८ जना मात्रै नेपालीहरु इटहरी चोकमा जुत्ता मर्मत गर्ने काम गर्छन् भने छिमेकी मुलुक भारतबाट आएकाहरु छन् ।
समय केहि बदलिएको छ, सँगै मान्छेका सोचहरु पनि बदलिएका छन् पहिला पहिला निकै घृणाभाव सहने रामचन्द्रहरु अहिले त्यस्तो नभएको बताउँछन् । “पहिलो भेदभाव निकै भोगियो तर अहिले त्यस्तो छैन ।” रामचन्द्रले सुनाए ।
रामचन्द्रले हेर्दा हेर्दै इटहरी ठुलो शहर भयो, इटहरी चापाचाप भयो तर कमाईमा भने खासै चाप आएको छैन । बरु मान्छेहरु बढि सौखी हुन थाले , फाटेको सिलाएर लगाउने भन्दा नयाँ किन्नेहरु बढेपछि काम नै घटेको आभास हुन थालेको छ रामचन्द्रलाई । तर जे होस जिन्दगी चलेकै छ दुःख सुःख ।
हरिजनको घर इटहरी उपमहानगरपालिका वडा नम्बर ९ बुद्ध चोकमा पर्छ । बर्षाको समयमा बाढि आउँदा घरमा खोला बगेको यादहरु ताजै छ उनलाई , एक हप्तासम्म पानी सुक्दैनथ्यो, खाटमाथि खाना पकाएर खाएका यादहरु अहिले सम्म ताजै छन् । तर अहिले त्यस्तो छैन कहिले काही आउने बाढीले असर त गर्छ नै तर हप्तादिन सम्म पानी नसुक्ने समस्या भने हुदैन ।
रामचन्द्रले सिलाएको जुत्ता लगाएर हिड्नेहरुले कोशौँको यात्रा पार गरिसके तर उनि जहाँको त्यहिँ छन्, पहिले रोडको छेउमै बस्थे पछि रोड विस्तार भएर ठुलो भएपछि सडक पेटीमा सरेका छन् । नागरिक समाज इटहरीका अध्यक्ष राजु केसी, इटहरीकै पुर्व मेयर स्वर्गीय गितानिधि रायमाझी लगायत रामचन्द्रका दौतरीहरु रहेछन् । दौँतरीहरु जहाँ पुगेपनि रामचन्द्रलाई इटहरीले कही जान दिएको छैन भनौ इटहरी चोकलाई रुँगेर बस्ने जिम्मा दिएको छ । जिन्दगी बोकेर हिड्ने हजारौँ गाडीहरु नियाल्दै इटहरीको विकास र निकासको साक्षी बनेका सारथीले परिश्रमले टिनकै छानो भएको भएपनि सन्तुष्टिको घर बनाएका छन् । हाँसो मिश्रित स्वरमा उनको आवाज थियो “आफु राम्रो त संसार राम्रो, ठिकै छ, दुःख सुःख जिविका चलिराखेको छ यसैलाई खुसी मान्नु पर्यो ।”
काम गरे वापतको पारिश्रमिकनै उनलाई मिठो लाग्छ । पारिश्रमिक बाहेक कसैले माया गरेर केहि उपहार अवथा बक्सिस दिएको उनलाई आजसम्म याद छैन हुन त गाउँ गाउँमा आएको सिंहदरबार अथवा स्थानीय सरकारले पनि उनिहरु जस्तालाई प्रोत्साहन गर्ने कुनै कार्यक्रम ल्याएको थाहा छैन् । यद्यपि आफ्नो हातबाट सिलाएको जुत्ताले संसारलाई हिडाउने रामचन्द्रहरुलाई सलाम छ ।
