चासोक तङ्नामको महत्व र सामाजिक मनोविज्ञान

पहाडमा पैंयु फुल्न थालेपछि खोलानदीमा माछा, आकाशमा चराचुरुङ्गी दक्षिणतिर लागेको ऋतुलाई उँधौली याम शुरु भएको सङ्केतका रूपमा उहिले लिम्बू समुदायले मान्ने गरेको थियो ।

ऋतु परिवर्तनसँगै यसैबेला आफ्नो खेतबारीमा तीनचार महिना अघि नै बिउबिजन छरपोख गरेर फलेको, उत्पादन भएको अन्नबाली बटुल्ने गरिन्थ्यो । त्यो अन्नलाई सबैभन्दा पहिले भूमि र पितृलाई चढाएर रमाइलो गर्दै खाने समयलाई पूर्वका प्रकृतिपूजक लिम्बु समुदायले चासोक तङ्नाम भन्ने गरेका छन् ।

लिम्बू समुदाय आफँैमा मौलिक सांस्कृतिक सम्पदाले सम्पन्न जाति हो । उनीहरूको मौलिक संस्कृतिमध्ये कृषि जीवनशैलीसँग मुख्य सरोकार रहेको चासोक तङ्नाम सांस्कृतिक पहिचान दिलाउने चाड हो । विभिन्न जातजातिको पनि कृषिसँग आफ्नै सम्बन्ध भए पनि लिम्बूका लागि भने सामाजिक, पारिवारिक, राजनीतिक, सांस्कृतिक, नैतिक जीवन पद्धतिबारे निर्देश गर्ने मुन्धुममै स्पष्ट उल्लेख भएकाले चासोक तङ्नामलाई विशेष चाडका रूपमा मनाउँदै आएका छन् ।

चासोक (न्वागीपूजा) अर्थात् उँधौलीलाई लिम्बूहरूले परिश्रमको फल खाने उपयुक्त समय मानेका छन् । लिम्बू भाषामा ‘चासोक’ को अर्थ न्वागी र ‘तङ्नाम’ को अर्थ उत्सव वा चाडपर्व हुन्छ । लिम्बूहरूलाई उनीहरूकै भाषामा याक्थुङ्वा भनेर चिनाउने गरेका छन् । ‘याक्थुङ मुन्धुम’ मा चासोक तङ्नामको शुरुआतबारे वर्णन गरिएको छ ।

मुन्धुमअनुसार कृषि युगअघि आदिम याक्थुङ्वाका पूर्खा सावायेत्हाङहरू जङ्गलमा पाइने तरुल, भ्याकुर, कन्दमूल आदि आगोमा नपकाई का“चै खाएर जीवनयापन गर्थे । जसले गर्दा कुपोषण र रोगव्याधिको सिकार हुन्थे । त्यसबाट मुक्ति पाउन उनीहरूले सर्वशक्तिमान तागेरा निङ्वाफुमाङ (प्रकृति) को पूजाआराधना गरे । त्यसपछि उनीहरूले पेनारमाङदःक् (कोदो), परामा (कोदोसँगै फल्ने बिरुवा), ताक्मारु (घैया धान), तुम्री (जुनेलो), साङ्घामा, लिङ्घामा र लङ्वामा आदि अन्नका बीउबिजन पनि पत्ता लगाए । आदिम पुर्खा सावायेत्हाङहरूले प्रकृतिबाट यसरी पाएको बीउबिजन तिनका चेली सिवेरा एक्थुक्मा र सिवेरा यावुङ्केक्माले काठ, ढुङ्गाको खन्ती र अङ्कुसेले खोरिया फा“डेर भस्मेमा छरिन् । त्यसपछि सावायेत्हाङहरूले बीउ बिजनको महत्व बुझेर सामुहिक खेतीपाती गर्न सिके ।

खेतीपातीसँगै उनीहरूले खोरिया र भस्मेमा उत्पादन भएका अन्नबाली आगोमा पकाएर खान थाले । बल्ल सावायेत्हाङका सन्तानले कुपोषण र रोगव्याधिबाट मुक्ति पाए । अन्नबालीको बीउ संरक्षण गर्दै खेती गर्न र फलेको बाली आगोमा पकाएर खान सिकाउने आदिम स्त्री सिवेरा याक्थुङ्मा (युमा?) प्रति हार्दिक कृतज्ञता प्रकट गर्न सावायेत्हाङहरूले पहिले सिवेरा याक्थुङ्मालाई चढाए । अनिमात्र सावायेत्हाङहरूले ती अन्नबाली खाने वाचा गरे ।

कृषि युगमा चासोक परम्परालाई ‘मुन्धुम’ मा बढी प्राथमिकता दिएर वर्णन गरिएको आधारमा अहिलेसम्म लिम्बू समुदायले मानव हित गर्ने सिवेरा एक्थुक्माप्रति कृतज्ञता व्यक्त गर्न अन्नबाली फलेपछि पंैयुको फूल फुलेसँगै मंसिर पुसमा चासोक तङ्नाम गर्दै आएका छन् । उसबेलाका सावायेत्हाङहरूले मानव सभ्यताको विकासक्रमसँगै प्रकृतिका अनेक रूपको बारेमा जानकारी हासिल गरे ।

आफू बसेको पृथ्वीमा नदी नाला, हावा, पानी, बादल, वर्षा, जङ्गल, पाखा पखेरा, जीवजन्तुबाट अछुतो नरहेका प्रकृतिपूजक लिम्बूहरूले सबैलाई आत्मसात गरे । पृथ्वी बाहिरको जून, तारादेखि घाम र अन्य ग्रहको प्रभाव र महत्व बारे पनि थाहा पाउन थाले ।

त्यतिमात्र नभएर प्रकृतिपूजक लिम्बूहरूले चासोक तङ्नाममा ममता, मातृत्व, नारी शक्तिको प्रतीकको रूपमा सर्वोपरी इष्टदेवी युमा साम्माङ, बल र शौर्य, शत्रुमाथि विजय, अन्नपात, धनदौलत र समृद्धिका साथ सुस्वास्थ्य, दीर्घायु र सन्तान प्राप्ति गराउने पितृशक्तिको रूपमा प्रकट भएको आदिपुरुष देवता थेबा साम्माङलाई सम्मान गर्ने गरेका छन् ।
मानिसलाई बास दिने हिम (घर) सँम्माङ, जङ्गली देवताको रूपमा ताम्भुङ्ना, लेकमा बस्ने तक्सङ्वा, उत्तरको उच्च पहाडबाट किरात प्रदेशमा प्रवेश गरेकी सिरिङ्मा वा मुदेनहाङमा (साया मुदेन), दक्षिणको तराईबाट आएकी तेन्छामाको पनि पहिचान गरे ।

कहिले उत्तर अनि कहिले दक्षिणतिर घुमी हिँड्ने खजमा, पानीमा बस्ने वाजमा, रिसका देवता मिसेक, अन्नबाली उत्पादनमा उचित समयमा घाम र पानी दिएर बालीनाली राम्रो बनाईदिने थुङ्दाङ्बालगायतका देवी देवतालाई पनि पहिचान गरेर मुन्धुम अनुसार पूजा आराधना गर्ने गरेका छन् ।

चासोक तङ्नामलाई लिम्बू जातिको पहिचान दिलाउने परम्परागत सांस्कृतिक चाडको रूपमा लिइएकाले पहिले घरघरै मनाउने गरिएको थियो । विगत २ दशकदेखि सामुहिक रूपमा पनि मनाउन थालिएको छ । यसैबेला मुन्धुममा आधारित खेलकुद, जातीय सांस्कृतिक पहिरन प्रदर्शन, यालाङ, केलाङ, मनोरञ्जनात्मक कार्यक्रमहरू लिम्बू समुदायले आयोजना गर्ने गरेका छन् । चासोकको पारिवारिक र सामाजिक महत्व बढ्दै गएकाले याक्थुङ चुम्लुङको पहल र सक्रियतामा चुम्लुङ हममा भेला भएर सामुहिक रूपमा फेदाङ्मा वा तुम्याङहाङ (भद्रभलाद्मी) हरूका सहयोगले चासोक पूजा सम्पन्न गर्न थालेका छन् । सामुहिक चाडको रूपमा स्थापित हुन थालेपछि यसको सामाजिक महत्व बढेको छ ।

चासोक तङ्नामको अवसरमा एकापसमा भेटघाट गर्ने, छरछिमेक कुलकुटुम्बबीच शुभकामना साटासाट गर्ने, कुलका देवीदेवताको पूजा अर्चना गर्ने र सामुहिक रूपमा मनोरञ्जन गर्ने गरेका छन् । भेटघाट हुँदा शुभकामना साटासाट गर्दा पहिलेको रिसराग, ईष्र्या आदिलाई बिर्सेर क्षमादान अपनाउँदै आत्मीयताका साथ रमाइलो गर्ने गरेका छन् ।

घरघरमा विभिन्न प्रकारका परम्परागत खाद्य परिकारहरू चाम्रे, याङबेन (झ्याउ), सिगोले, फिलिङ्गे र फांदोको अचार, कोदोको तोङ्वा, तीनपाने रक्सी बनाएर सामुहिक रूपमा खाने गर्छन् । छोरीचेलीहरू हुक्वा (आफैँले बनाएको सोभित), नाम्स्या (नयाँ धानलाई भुटेर तयार पारिएको विशेष चामलको परिकार) र अन्य प्रकारको ‘चेसुङ’ (कोसेली)का साथ चासोक तङ्नामको अवसरमा माइतीघर जाने गर्छन् । यसर्थ पनि चासोकले लिम्बू जातिभित्र पारिवारिक, सामाजिक सद्भाव र सम्बन्ध बढाउने महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गरेको छ ।

तन्नेरीहरू सार्वजनिक स्थानमा भेला भई परम्परागत जातीय खेलहरू लिआमा (गुलेली), ‘पक्लुङ’ छेलो हान्ने खेल खेल्नुका साथै माछा मार्ने, तोङ आमा (तिरबाजी), हक्चुम लक्मा (लङ्जम्प) खेल्ने गर्छन् । उनीहरू सामुहिक रूपमा केलाङ (च्याब्रुङ) बजाएर नाच्छन् ।

कुनै पनि नाता नपर्ने तरुण तन्नेरीहरू जातीय पहिरन र गहनामा सजिएर एकआपसमा हात समाउँदै मायाप्रीतिका गीतलाई पालामको भाकामा स्वर उरालेर ‘यालाङ’ (धाननाच) नाच्छन् ।

प्रौढ र वृद्धवृद्धाहरू मुन्धुमी साम्लो, हाक्पारे, ख्याली आदि गीत गाएर मनोरन्जन गर्छन् । यसै अवसमा साम्बा÷येमाहरूबाट गाउँघरमा एकराते र तीन राते ‘तङसिङ’ (पारिवारिक मेलमिलापको अनुष्ठान) सम्पन्न गर्ने चलन छ । तङसिङमा साम्बा येवाहरूले लिम्बू जातिको सृष्टि तथा मानव सभ्यता र विकासको कथा वाचन गरेर अरुलाई सुनाउने भएकाले चासोक तङ्नामको महत्व बढ्न गई बढी प्रभावकारी हुन थालेको छ ।

यो चाड लिम्बू समुदायमा सामाजिक सद्भाव र सम्बन्ध बढाउने माध्यम बनेको छ । पछिल्लो कालखण्डमा चासोक तङ्नामलाई सामुहिक रूपमा मनाउँदै नया“ पुस्तामा हस्तान्तरण गरेर सांस्कृतिक सम्पदालाई कायम राख्ने प्रयास लिम्बू समुदायले जारी राखेका छन् ।

चासोकलाई पूर्वी भेगमा साझा सामाजिक सद्भावको चाडको रूपमा विकसित गर्दैै सांस्कृतिक सहिष्णुता कायम राख्न लिम्बू समुदायको सामाजिक सांस्कृति संस्था याक्थुङ चुम्लुङले प्रयास जारी राखेको छ ।