इलामः इलामका दुई सामुदायिक वनलाई रेडपान्डा संरक्षण क्षेत्र घोषणा गरिएको छ। इलाम नगरपालिका–३, पाटेनागीका पुवामाई र कालपोखरी थामडाँडा सामुदायिक वनलाई लोपोन्मुख रेडपान्डाको संरक्षण क्षेत्र घोषणा गरिएको हो।

यो क्षेत्र इलाम नगरको एक मुख्य पर्यटकीयस्थल पनि हो। नगरकै अग्लो भू–भाग (तीन हजार ४२ मिटर उचाइ) का रूपमा रहेको पाटेनागी लेकाली भेगमा पर्ने भएकाले यहाँबाट मनमोहक दृश्य हेर्न पर्यटकको बाक्लो उपस्थिति हुने गरेको छ। यही क्षेत्रका दुई वनलाई नगरको अगुवाइमा संरक्षण क्षेत्र घोषणा गरिएको हो।

संरक्षित क्षेत्र रहेका यी दुई सामुदायिक वनको क्षेत्रफल एक सय १६ दशमलव २१ हेक्टर छ। ‘अब यहाँ लोपोन्मुख रेडपान्डा संरक्षण गर्न सहयोग पुग्नेछ,’ मेयर केदार थापाले भने, ‘स्थानीय संरक्षण समितिसमेत गठन भएकाले थप काम समितिमार्फत् हुनेछ।’

इलाम नगरपालिकाको वन ऐन–२०७८ र पुवामझुवा सामुदायिक रेडपान्डा संरक्षण तथा व्यवस्थापन कार्यविधि २०८० अनुसार यो क्षेत्रलाई रेडपान्डाको संरक्षण क्षेत्र घोषणा गरिएको मेयर थापाले बताए।

‘वन र लोपोन्मुख वन्यजन्तु संरक्षण गर्दै पर्यटनमा समेत सहयोग गर्न यो घोषणाले सहयोग गर्नेछ,’ मेयर थापाले भने, ‘मनमोहक पाटेनागी क्षेत्रमा अब नगरको नयाँ पर्यटन गन्तव्य थपिएको छ।’

जिल्लाको उत्तरी क्षेत्रका वनमा लोपोन्मुख रेडपान्डा देखिने गरेको छ। सन्दकपुर गाउँपालिकाका माइमझुवा, चोयाटार, माइजोगमाई गाउँपालिकाको थुम्केरानी, सूर्योदय नगरपालिकाको थुम्केलगायत क्षेत्रमा रेडपान्डा पाइन्छन्।

सीमावर्ती भारतको सिंहलीला नेसनल पार्क पनि यही क्षेत्रसँग जोडिएकाले रेडपान्डा संरक्षण गर्नु आवश्यक रहेको सरोकारवाला बताउँछन्।

दक्षिण एसियामा म्यानमार, नेपाल, चीन, भारत र भुटानमा मात्र लोपोन्मुख रेडपान्डा पाइने गरेको छ। रेडपान्डा नेटवर्कका हरिशचन्द्र राईले दुर्लभ रेडपान्डा संरक्षणमा नागरिकस्तरबाटै काम गर्नु आवश्यक रहेको बताए।

‘रेडपान्डा संरक्षण गर्न अलि चुनौतीपूर्ण पनि छ,’ उनले भने, ‘यसमा कसैको एकल प्रयास सम्भव हुँदैन, सबैले संयुक्त प्रयास गर्नुपर्छ।’

संरक्षण चुनौतीपूर्ण

रेडपान्डा संरक्षणमा मानवीय गतिविधि नै प्रमुख चुनौती बनिरहेको छ। सरकारी तथा गैरसरकारी संघ–संस्थाले लामो समयदेखि संरक्षणमा पहल गरिरहेपनि पर्याप्त हुन सकेको छैन।

इलाम, पाँचथर र ताप्लेजुङका लेकाली भेगमा पाइने रेडपान्डा संरक्षणका लागि रेडपान्डा नेटवर्क, उच्च पहाडी संस्था, वन कार्यालय लगायतले प्रयास गरिरहेका छन्।

तर, बेला–बेला यिनै क्षेत्रमा मृत रेडपान्डा फेला पर्ने, कहिले वनमै पासो थापिएको पाइने गरेकाले रेडपान्डा संरक्षण अझै चुनौतीपूर्ण नै छ। संरक्षणकर्ताले रेडपान्डा बचाउन अझै प्रयास जरुरी भएको बताएका छन्। उनीहरूका अनुसार भएका रेडपान्डा संरक्षण गर्न र संख्या बढाउन प्रकृति संरक्षण र जनचेतना अभिवृद्धि आवश्यक रहेको जनाए।

रेडपान्डा नेटवर्कका सोनामटासी लामा मानवीय क्रियाकलाप नै रेडपान्डाका लागि चुनौती हुने बताउँछन्। ‘यो लोपोन्मुख जनावरलाई मानिसको गतिविधिले प्रभावित गरिरहेको छ,’ उनी भन्छन्, ‘अन्य जंगली जनावरभन्दा पनि मानिसबाट नै रेडपान्डा जोखिममा देखिएको छ।’

ज्यादै लजालु स्वभावको रेडपान्डा मानिस देख्दासमेत नभाग्ने भएकाले मानिसबाट बचाउन चुनौती देखिएको संरक्षणकर्ताको भनाइ छ। यसको वासस्थान, खानेकुरा र प्रजनन संरक्षण गर्नसके मात्रै लोपोन्मुख रेडपान्डा जोगिने उनीहरू बताउँछन्।  

केही वर्षअघि इलाममा कुकुरले मारेको अवस्थामा रेडपान्डा फेला परेको थियो। त्यसबेला रेडपान्डाका बच्चा एउटा रुखमा मृत फेला परेका थिए। रेडपान्डा कहिलेकाहीं गाउँबस्तीतिरसमेत आउने भएपनि के कारणले यसरी आक्कलझुक्कल रेडपान्डा गाउँ पस्छन् भन्ने अध्ययन हुन बाँकी रहेको संरक्षणकर्मी बताउँछन्।

नेटवर्कको केही समयअघिको तथ्यांकअनुसार इलाम, पाँचथर, ताप्लेजुङदेखि कालिकोट र जुम्लासम्मका २५ जिल्लामा रेडपान्डा पाइन्छ।

‘नेपालमा रेडपान्डाको संख्या यति नै छ भन्ने तथ्यांक छैन,’ संरक्षणकर्मी भन्छन्, ‘नेपालमा पाँच सयदेखि हजार र विश्वमा १० हजार हाराहारी रेडपान्डा पाइने अनुमान छ।’

जैविक विविधतामा रेडपान्डाको भूमिका महत्त्वपूर्ण रहेको विज्ञहरू बताउँछन्। भारतीय सिंहलीला नेसनल पार्कमा हरेक वर्षायाममा मानिस आऊ–जाउमा प्रतिबन्ध लगाइन्छ। यो पार्कसँग सीमा जोडिएको इलामको चोयाटार वनमा पनि जेठदेखि कात्तिकसम्म मानिस पस्न निषेध गर्ने गरिएको छ। यो खबर आजको नागरिक दैनिकमा प्रकाशित भएको छ ।